Quantcast
Channel: WOORDE WAT WEEG
Viewing all 819 articles
Browse latest View live

Polemies | Crito oor Erns Grundling se resensie van Sushi en Shosholoza (2019)

$
0
0

Kritiese kanttekening:

In sy jongste reaksie skryf Crito die volgende:

Sushi en Shosholoza, deur Erns Grundling. Resensie: Marian van Wyk. (Rapport Boeke)

Marian van Wyk se naam duik nie gereeld op as resensent nie. Ook maar goed so. Sy begaan een van die groot sondes van die resensiekunde. Span 1269 woorde in om iets te sê wat in 100 afgehandel kon gewees het. Teen paragraaf vier begin mens wonder hoekom sy so heftig reageer, en haar slotopmerking in parentese laat jou besef presies wat makeer aan haar bespreking. Vlieë-afvangery in die gedaante van kritiek. Mens snap dat Van Wyk au fait is met Japan en Japanse kultuur; die doel van die resensie is egter om aan te toon of Sushi en Shoshaloza ’n goeie, leesbare boek is of nie, en nie om te bewys dat die resensent die boek beter sou geskryf het en ook beter toegerus is om ’n projek soos hierdie aan te pak as Grundling nie (Crito | Just another blogs demo Sites site. Besoek 23 September 2019).

Helaas nie vlieëafvangery nie, Crito. Marian van Wyk wys tereg op die sterk kodes in die Japannese kultuur. Ek was self tweekeer daar en gaan akkoord met Van Wyk se besware.

Kyk gerus na Roland Barthes se Empire of signs.

Geen Engels is inderdaad 'n kode vir iets diepers. Japannese is uiters afstandelik en krities op Westerlinge se gedrag. Tydens my eerste besoek in 2002 het die hotelbestuurder vir my 'n boekie gemaak met alles wat ek sou behoef. En in Nagasaki was daar geen Engels nie.

'n Film soos Hiroshima, mon Amour (Alain Resnais, 1959) kan ook nuttig wees.

En Glencoe is in die Noorweste van Skotland - ek verwys na die resensie deur J.B. Roux van Die wolkversamelaars (Subtiele, boeiende verhaal | Netwerk24).


Bibi Slippers (praise her cotton pantoffels) is enigsins geringskattend oor die jongste Margaret Atwood. Volgens die resensent het Atwoord meer as 50 boeke op haar kerfstok en wanneer sy nie op haar beste is nie, is sy steeds goed. Hierdie uitspraak sou getemper kon word indien Slippers haar oeuvre deegliker beskou het.

Vir 'n liefhebber van haar werk as romanskrywer en digter is daar 'n Atwood vóór die kultusstatus van The testaments (Dis aanhou beweeg en geraas maak | Netwerk24).

Maar nog is het einde niet.

In Rapport 29 deser skryf Karin Eloff 'n baie goeie resensie oor Erla-Marie Diederichs se jongste boek: Seks, leuens en die internet (Soeke na seks bring wysheid | Netwerk24).

Onderaan die resensie protesteer die outeur, omdat daar kritiek gelewer word op haar lewenskeuses. Morele oordele word verwerp en Eloff moet tog nou nie soos 'n Sondagskooljuffrou tekere gaan nie ...

Eloff, vir die rekord (verskoon die anglisisme) is die skrywer van Stiletto, daardie openhartige boek oor haar lewe in die seksbedryf wat in 2009 verskyn het.

Sy vra uiters relevante vrae oor vrouens en dating en die ewige soeke na Mr Right. As genderteoretikus (en 'n woman-identified-woman) het ek hierdie vrae sinvol gevind en wanneer 'n mens 'n memoir skryf wat onthullend is, gaan daar uiteraard reaksie wees.

'n Memoir of outobiografie is helaas nie-fiksie en sal uiteraard kommentaar ontlok.

Wees eerder dankbaar vir die reaksie wat genderkwessies aanraak soos internet-dating en al die fopdossery wat daar plaasvind.

Die grootste wysheid is dat 'n skrywer liefs nie op 'n resensie moet reageer nie. Vra my.

Wanneer gaan Peter van Noord en Karin Eloff weer vir ons 'n Bloots uitbring?

© Joan Hambidge

Resensie | WAM Carstens & EH Raidt – Die storie van Afrikaans, Deel 1 & Deel 2 (2017 & 2019) | Christo van Rensburg – Van Afrikaans gepraat (2018)

$
0
0
WAM Carstens & EH Raidt – Die storie van Afrikaans: uit Europa en van Afrika. Biografie van ʼn taal. Protea Boekhuis, 2017 en 2019. ISBN: 9781485300380 (Deel 1); ISBN: 978148530683 (Deel 2)

Christo van Rensburg – Van Afrikaans gepraat. Lapa, 2018. ISBN: 978 0799384765

Resensent: Joan Hambidge

HET ONS DIE KETEL AAN DIE TUIT BEET OOR AFRIKAANS SE HERKOMS EN TOEKOMS?, oftewel, DIS NIE MYNE NIE, DIS NIE JOUNE NIE.

I           
'n Biografie oor 'n bekende persoon word vanuit 'n bepaalde blikhoek geskryf. Wanneer 'n mens 'n biografie oor Afrikaans aanpak, is dit 'n narratief waarin verskillende en dikwels teenstrydige stemme aangehoor word. Of selfs ongevraagde inligting uitgeblaker word.

'n Buitelandse akademikus het eenkeer opgemerk dat hy min tale ken waar mense so hittig en durend polemiseer oor die toekoms van 'n taal nie. (En die geskiedenis van die dubbele nie word ook in hierdie studies ondersoek.)

Wel, Afrikaans, Hebreeus en Maleisies (bahasa Melayu Malaysia) is drie tale wat binne 'n honderd jaar sigself gevestig het as wetenskaptale. Hindi en Faroëes het eweneens flink getransformeer. (In 1937 het lg. taal Deens vervang op eilande in taalonderrig. Die taal geniet amptelike status en weens 'n ryk letterkunde word dit nie bedreig deur die dominansie van Deens nie.) 

Afrikaans het hier te lande letterlik van 'n kombuistaal tot Bybeltaal tot taal-van-die-onderdrukking tot taal van bevryding tot 'n taal wat mag uitsterf of verdwyn, beweeg.

Die geskiedenis van hierdie land is een van dwarsheid en opstand. Dieselfde geld die geskiedenis van Afrikaans wat sowel 'n Europese as 'n Afrika verlede het. Die invloede van Khoi, Arabies, en wat nog, is al deur menige taalkundige uitgewys. En diegene wat dink dis net die literatore wat sterk verskil en polemiseer, is verkeerd. Hier in die bakenboeke van Wannie Carstens en Edith Raidt sien 'n mens eweneens diepgaande verskille en ideologiese onmin oor presies wáár en hoé Afrikaans ontstaan het.

Aan die een kant is daar Hermann Giliomee, 'n kundige historikus, die Gelyke Kans-polemici wat standpunt inneem teen die US se taalbeleid en aan die ander kant akademici soos Hein Willemse van UP wat weer argumenteer dat Afrikaans nie aan wittes of wit sprekers behoort nie. Of die digter Antjie Krog wat daarop wys dat tale wel uitsterf. Of die komitee aan die Universiteit van Pretoria wat Afrikaans as voertaal “weggegee” het sof dit hulle reg was om dit te besluit namens ander, of hulle dit ooit besit het; aldus Dominique Botha, die skrywer van Valsrivier.

Die Universiteit van Pretoria se onderrigtaal is nou amptelik Engels. Die Vrije Universiteit in Amsterdam het Nederlands as 'n akademiese vak afgeskaf. In die globale wêreld is Engels die taal van kommunikasie en die voertaal, ofskoon verskeie instansies moedig terugveg. Princeton Universiteit neem standpunt in en spreek sigself ten gunste van die beskerming van minderheidstale uit en Coenie de Villiers se kragtige produksie van die laaste spreker van N|uu verdien vermelding. Dit heet Ouma Katrina: die dansende taal(S. Shah & M. Brenzinger  se studie oor haar: Ouma Geelmeid ke kx’u ǁxaǁxa Nǀuu het in 2016 verskyn.)

Van Afrikaans gepraat (Christo van Rensburg, Lapa, 2018) vertel die storie van Afrikaans op 'n gemaklike, toeganklike manier asof hy 'n reisiger is. Hoe die Engelse in 1795 die Kaap ingeneem het en die mengelmoes van tale: Khoi, San, die invloed van Maleis-Portugees, Arabies, Nederlands, ensomeer, word behandel

Portugese woorde in onse taal soos bredie, tronk, kraal, tamaai, tjaal, koperkapel, muskiet ...

En Khoi het vreemd opgeklink. Dalene Matthee skryf hieroor in Pieternella van die Kaap: die taal klink soos klippertjies wat diep in 'n kleipot skud, met stukkies voëltaal tussenin (23).

II

Carstens & Raidt se twee studies is belangrike werk wat gelees moet word saam met relevante tekste wat die afgelope tyd verskyn het. Die baken bly immer J.C. Steyn se Tuiste in eie taal. Met die sub-titel: Die behoud en bestaan van Afrikaans (1980).Wyle Christo van Rensburg se boeke oor die verband tussen die Khoekhoegowab-tale en Afrikaans in So kry ons Afrikaans. En Michael le Cordeur (samesteller) se werk Ons kom van vêr. Dit is gesprekke oor bruinwees en Afrikaans. Daar is eweneens die insigryke Afrikaans ná Apartheid (red. VN Webb) wat in 1992 verskyn het. Die baanbrekerswerk van wyle Fritz Ponelis en al die woordeboekmakers is bekend. Die Afrikaans van die Kaapse Moslems deur Achmat Davids (verwerk deur Hein Willemse en Suleman Dangor en vertaal deur Danie C. Botha) verskyn in 2018.

Daar is eweneens rubriekskrywers wat die transformasie van die taal registreer, soos o.a. Gerhard van Huyssteen. Litnet plaas steeds akademiese artikels in Afrikaans in verskillende vakgebiede wat bewys daar is steeds navorsers in Afrikaans, al het Afrikaans as regstaal in ons howe verdwyn.

Die politiek oor Afrikaans, dat Afrikaans nie sal uitsterf nie omdat dit gepraat en gesing word, is egter 'n uiters naïewe en oningeligte standpunt. 'n Taal se hoër funksies moet beskerm en verdedig word. Die keiharde feite is egter dat die globalisering en anglisering van die wêreld sake dramaties verander het.

Die stroom van publikasies in Afrikaans gedy nog op die ou bestel en die sisteme van bevoorregting wat die posisie van Standaard-Afrikaans en die voorskryfmark gevestig het.

III
In Deel 1 is die fokus op die Europese verlede, terwyl Deel 2 fokus op die Afrika-geskiedenis.

Afrikaans het op drie kontinente ontwikkel: in Europa met Nederlands as basisvorm vir Afrikaans; in Afrika waar die 17e-eeuse Hollandse dialek onder die invloed van verskillende invloede, Afrikaans geword het; en in Asië met die invloed van die taal van slawe.

Afrikaans wat volgens sekere geleerdes ‘n semi-Kreoolse taal. Die invloed van nie-geskoolde Nederlands op Afrikaans word in Deel I onder die loep geneem.

Edith Raidt merk op dat Afrikaans die jongste en enigste Germaanse taal is wat in Afrika ontstaan het. Die taalkundige Ana Deumert, aan die Universiteit van Kaapstad, beweer dat Afrikaans veel langer geneem het om te ontwikkel as wat die meeste glo. Vir haar het die ontwikkeling van Afrikaans ongeveer 250 jaar lank geduur (439).

Vir die verskillende sieninge oor die ontstaan van Afrikaans en die polemieke hieroor word die leser van ‘n handige tabel voorsien (428 – 430). Dit word alles begrond met die siening dat die taalhistorikus met werklike, konkrete navorsing moet werk om ontwikkeling te kan bewys (427).  Die kreoliseringsdebat is in die sestigerjare weer gestimuleer deur die sosiolinguistiek waarvolgens die verhouding van ‘n taal en sy gemeenskap ondersoek word (431). Dit bewys, m.i. tog dat teoretiese ontwikkelinge ‘n nuwe lig kan werp op navorsing. 

In die afdeling oor Nederlands word daar beweer dat Nederlanders ‘n sterk taaltrots het. Mense verkies om tegnologies in hul taal bedien te word. Nederlands het ‘n sterk kultuur van vertaling en wanneer ‘n belangrike teks elders verskyn, is die Nederlandse vertaling dadelik beskikbaar. Die dagboek van Anne Frank is die mees vertaalde Nederlandse boek en Harry Mulisch is in meer as 30 tale vertaal. Die Vlaming Hugo Claus is op sy beurt in sowat 20 tale vertaal.

Hoe gaan die invloed van “allochtone” (vreemdetaalsprekers) Nederlands raak? In Nederland, soos hier, is daar ook opvattings oor die taal soos dat Nederlands verengels; dat Nederlands bedreig word deur Europese eenwording en globalisering; dat Standaard-Nederlands kan “verdwyn”. Van Sterkenburg spreek hierdie vrese aan, wat sterk resoneer met vrese hier te lande (400 – 401).

Die boikot teen Suid-Afrika en Afrikaans word ook aangespreek en diegene met ‘n goeie geheue sal onthou dat hierdie leser indertyd van mening was dat die Nederlanders ons versaak het. In daardie tyd, 1992 – en dit het wye reaksie ontlok – was my gevoel dat ons selfstandig ontwikkel het en ‘n aparte taal en kultuur gevestig het. (Dit was lank voor die dekoloniseringsdebatte hier te lande.)

Dit was ‘n akademiese, politieke en kulturele boikot en in 1984 is daar selfs Afrikaanse boeke uit die biblioteek van die Suid-Afrikaanse Instituut (SAI) in ‘n grag gesmyt (404). “De overval” het groot skade aangerig en onvervangbare 18e- en 19e-eeuse werke het in die slag gebly.

Dit is egter so dat Nederlands – soos met enige boikot – sigself ook skade berokken het, omdat Nederlands stadig maar seker uit skoolleerplanne verdwyn het. As jong student aan die Universiteit van Stellenbosch moes ons Nederlandse grammatika bestudeer en was ons blootgestel aan belangrike Nederlandse tekste, gedoseer deur mense, soos wyle W.E.G. Louw, wat die taal perfek kon skryf en praat. Boonop het ons die jongste uitvoerprodukte van transgressiewe tekste uit Amsterdam eerstehands ervaar. 
Die venster op Europa (vir ons) en die venster op Afrika (vir hulle) is dus toegeklap. Dis eers die afgelope twee dekades wat die herstel van bande weer plaasvind en die siening van Afrikaans as “fluistertaal” of “skaamtaal”, opgehef word. Nederlands is vir jong studente vandag moeilik, omdat hulle nie van jongs af aan die taal blootgestel is nie.

Straattaal (‘n vermenging van Engels, Arabies, Turks, Sranan Tongo, ‘n taal wat gepraat word in Suriname, asook Papiamento (die taal van Curacao, Aruba en Bonaire) word egter in die algemeen deur Nederlanders afgekeur, aldus die studie in Deel I (377).

Die hoofstuk oor die ontstaan van Afrikaans – en die rol van taalverandering is eweneens boeiend.
Ons vind onder andere Hans du Plessis se opmerking dat in 1652 het die Nederlanders en Khoi ‘n gemors van Nederlands gemaak en daardie gemors se naam is Afrikaans (425).

Taalbeïnvloeding, taalkontak, taalversteuring en taalvermenging, is uiters insigryk. Soos Du Plessis se opmerking – in navolging van Trudgill – dat Afrikaans ‘n kreolied is, maar nooit ‘n pidgin was nie (434).

Die invloed van Khoi op Afrikaans (danksy die studies van die groot navorser J. du P. Scholtz) word gesien veral in geografiese benamings en by plant- en diername voor, soos: Goudini, Hantam, Kamdebo, Karoo, Koup. Plantname: Boegoe, dagga, kanna, kambro, ganna, ghaap, noem-noem, norretjie, ens. Diername: Koedoe, kwagga, ghnoe, gogga, oorbietjie, noemetjie. Ander: Abba, aitsa, arrie, eina, hoeka, kamma/kamtig, karos, kierie.

Afrikaans is in Mei 1925 erken as amptelike taal. In 1933 verskyn die volledig vertaalde Bybel in Afrikaans en in 1937 die eerste Afrikaanse gesangbundel. ‘n Lang pad van die GRA (1875) tot Afrikaans as amptelike taal. Besonder relevant is die werk van ons ouer Afrikaanse digters (soos Marais, Totius en Leipoldt) wat steeds bakens binne die Afrikaanse digkuns bly. 

Hierdie skrywer (en leser) verkies die ou Bybelvertaling bó die on-poëtiese moderne vertaling. Gee my die dankpsalms in daardie oue, gewyde taal en soos 'n hert in dorre streke.

IV

Toe 'n voormalige dekaan my onlangs vra oor hoe die Afrikaanse departement deelneem aan “dekolonisering” was my antwoord: ons doen dit al vir 300 jaar lank. Ons het 'n eie taal, 'n letterkunde en ons doseer nie net Standaard-Afrikaanse tekste nie, maar ook Karibiese letterkunde. En Nederlands het ons weer teruggebring vir jong studente aan die UK. 'n Besoek van Adriaan van Dis is deur die studente geniet.

In Deel 2 word die geskiedenis van ons land onder die loep geneem. Uiteraard is die historiese aspek van enige land of kultuurgroep problematies en die verskillende standpunte oor Afrikaans aktiveer verskillende sieninge oor Afrikaans as 'n taal van uitsluiting versus 'n meer inklusiewe benadering en 'n uitwys van historiese vergissinge. O.a. Christo van Rensburg wat vra was die Kaap regtig Hollands? En hoe verander die sosiale veranderinge tans ons siening oor waar Afrikaans werklik begin het? Die invloed van apartheid op Afrikaans (en die persepsies tans) het die siening oor Afrikaans uiteraard beïnvloed. Die geskiedenis bewys egter dat Afrikaans nie net 'n “wit” taal of 'n taal van die onderdrukker is nie. Waarskynlik is die grootste probleem dat die meeste mense wat deelneem aan die debat bittermin gelees het oor Afrikaans en haar ontstaansgeskiedenis.

Die tabelle oor die afskaling van Afrikaans aan universiteite is tersaaklik vir die debat (774 - 776). Die kwessie van meertaligheid word bespreek en veral die politieke verskille oor taal aan die Universiteit van Stellenbosch word 'n soort toetssaak. Met 'n verwysing na Anton van Niekerk, 'n professor in Filosofie, se opmerking dat jong studente nie iets vir Afrikaans voel nie (779). Enige taaldosent sal hierdie stelling (ongelukkig moet) onderskryf: studente voel nie emosioneel oor “ons” taalverlede nie. Ander mag weer voel dat Afrikaans se uitsluiting (of onsigbaarheid in klaskamers) 'n keuse vir Engels beteken. En dat meertalige woordjies in 'n klas blote versiersuiker is. (Hiersie skrywer is wel ten gunste van meertaligheid. Hoe dit prakties in klasse toegepas kan word met 'n kurrikulum wat veeleisend is, blyk onseker te wees.)

Feit bly staan: universiteite in Suid-Afrika moet gehoor gee aan die feit dat ons in Afrika is en ook mense uit ander lande wat nie-Afrikaanse sprekers is, moet akkommodeer sonder die verlies van inheemse tale. Hierom het Engels die toevlugtaal geword (om 'n term van Van Rensburg te gebruik).

In hierdie studie word  aan bekende persoonlikhede buite die Afrikaner-binnekring ook erkenning gegee (920). Jakes Gerwel se invloed op Mandela is bekend. Hy het Afrikaanse tekste deurgegee en Gerwel se werk oor Karel Schoeman is steeds tersaaklik.

Die bekende stelling dat die geskiedenis uit die hoek van die oorwinnaar geskryf word, hou beslis nie rekening nie met die werklikheid dat verskillende blikhoeke al vir etlike dekades in die Afrikaanse letterkunde beskryf word nie. Vele stemme word aangehoor en gelees. En in Band 2 word daar geweldig baie gedoen om aan hierdie stilgemaakte stemme van eens erkenning te gee.

Oor die toekoms?

En soos Christo van Rensburg beklemtoon: entoesiasme van ons luister na liedjies in Afrikaans en reis na familie in verre lande wat Afrikaans praat, is emosionele uitsprake. Niks meer nie.

Te veel respondente het die ketel aan die tuit beet, by wyse van spreke.

Miskien het dit die hoogste tyd geword om eerder weer te kyk na 'n hiërargie van ingeligtheid? Soos om eerder te luister na Tom Maclachlan of Rufus Gouws?

In beide studies van Carstens & Raidt is daar voetnote en endnote vir bewyse en verdere navorsing.
In hierdie tyd waar minderheidstale en Afrikaans se regte verander het na vóórregte.

Afrikaans akkommodeer tans vele sprekers en skrywers: van Kaaps tot Standaard-Afrikaans; van sms-taal tot rymkletsers. Van Dorslandtrekkers tot Dwarstrekkers. Van Afrikaans in die Bo-Kaap tot by die Oranje- en Kunenerivier. Van Griekwa-Afrikaans (met Hans du Plessis se lieflike herdigtings) tot moderne digters.

Die ongelukkige relaiteit is dat Afrikaanse sprekers en skrywers die invloed van apartheid steeds beleef rondom die toekoms van die taal en in taaldebatte.

Wat 'n jammerte - die geskiedenis wys juis groter geskakeerde prentjie uit dat Afrikaans behoort het aan vele sprekers.

Al hierdie boeke is van belang vir enige persoon wat wil deelneem aan die gesprek oor Afrikaans. Dit getuig van enorme navorsing en is belangrike bakens in ons taaldebat.

Nou ja, so lank as die kind in die tjalie lê, dan praat hy net soos jy! En dat Tito Mboweni die Universiteit van Pretoria moes aanspreek oor die verlies aan inheemse tale, moet opgeteken word.







Polemies | Gendersake

$
0
0
Nou onlangs open ek ’n kunsuitstalling. By haar aankoms maak ’n vrou ’n ontoepaslike genderopmerking. Ek wys haar daarop dat ek oor ’n paar minute ’n lesing moet gee, maar sy kyk my net met ’n papmond aan.

In ons rasbewuste samelewing word genderkwessies dikwels na agter gestuur. Ons oorreageer op enige rasonregverdigheid (tereg), maar gendersake word nou bykans ’n vergete kwessie. Behalwe vir die #metoo-aanslag waar nuanses dikwels verlore raak.

Met gendersake bedoel ek gay-regte. En diegene wat buite die heteronormatiewe orde bestaan en hul brood moet verdien of krummels van die tafel opvee.

Een aand laat in ’n restaurant draai ’n vrou by die toonbank om en vra: “So what do you think, you dyke?”

Moet sy vergewe word dat sy gekletter was en dat dit ’n Sondagaand was?

Of was dit net ’n grap?

’n Paar weke terug sit ek en twee vriendinne en kuier – eweneens ’n woman-identified woman – en die kelner kom na ons en vra of ons ’n aansteker het. Want ja, die twee mense aan die oorkant het gevra of ons dykes dalk kan help. Waarop ons toe laat weet: ja, die dykes kan help.

Ek laat weet guitig: met ’n vinger bo die dyk.

Wat is ’n aanvaarbare opmerking? Waarom vind iemand dit nodig om ’n gay-persoon aan te tree met ’n opmerking soos Ek-was-altyd-so-bang-vir jou? Wat beteken dit? Dat jy nie meer bang is nie? Dalk beskikbaar is?

Die sidderende aanname is dat gay-mense gesien word asof  ons sou belangstel in elke straight persoon wat verbybeweeg.

Eleanor Roosevelt het by geleentheid opgemerk: No one can make you feel inferior without your consent. Gandhi sou ook gesê het: Nobody can hurt me without my permission.

Natuurlik makliker gesê as gedaan!

Janet Malcolm in Two lives – Gertrude and Alice (Yale University Press, 2007) ondersoek die troebel oorlewing van twee lesbiese Jodinne tydens die Nazi-regime. 

Wat is waar? En hoe het hulle dit reggekry om in Vichy Frankryk skotvry uit te stap?

En hoe het Stein “serious unpleasantness” ervaar?  Dikwels deur te babbel, te maak asof dit niks is nie (81).

Beide vroue moes sowel vooroordele oor hul Joodsheid as genderrolle bestuur.

Ons ken die anekdote van Ernst Hemingway wat in Parys besoek afgelê het aan 27 Rue de Fleurus, onbewus dat Gertrude Stein en Alice Toklas minnaresse was. ’n Rusie tussen die twee het dit aan die geskokte Hemingway openbaar. (Hy was glo ’n bietjie verlief op Gertrude…)

Ek weier om die Roosevelt/Gandhi, of die babbelroete te volg. Ek moes deur die jare ’n geweldige prys betaal vir my openlike genderkonstruksie en vir my skryfwerk (soos in Die Judaskus of Kladboek), en juis hierom verwag ek hoflikheid van mense wat met my in gesprek tree.

Ek probeer immers sjarmant wees al dink ek jou krullebol is Shirley Temple-agtig en jou parfuum ruik na ou skoen. 

Jy behoef ’n renostervoël om die luise af te pluk wat deurgaan as grimering. Ag, ag ek maak net ’n ou grappie.

Heteronormatiwiteit of ’n straight-kondisie gee nie aan jou die reg om ander te verminder of te beledig nie. Al het jy dit oënskynlik nie so bedoel nie.  Maar kom: wat presies het jy dan bedoel?

© Joan Hambidge

Resensie | Thomas Deacon – Duifiedorings (2019)

$
0
0
Thomas Deacon – Duifiedorings. Minimal Press, 2019. ISBN 9780639808868

Resensent: Joan Hambidge

Volkspoësie het my nog altyd bekoor. Van Wyk Louw se “Klipwerk”, die verse van Boerneef, Charles Fryer en natuurlik Ronnie Belcher. En meer onlangs Pieter Fourie se drietal bundels waaronder Knapsekêrel verken die volkse.

Verder terug in die tyd het Thomas Deacon reeds hierdie soort gedig geskryf in sy debuut Sand uit die son (Tafelberg, 1989). Sy jongste bundel Duifiedorings is ’n voortsetting van sy unieke stem. Gesprekke met Louw is daar en met George Weideman aan wie hy ’n lykdig opdra. Daar is ook ’n durende gesprek met Donald W. Riekert.

Duifiedoring, Duwweltjie, Volstruisdubbeltjie, Driedoringdubbeltjie… alles name wat by my opkom.

Deacon se bundel is aards, onpretensieus met die mens wat uitgelewer is aan die genadelose natuur.

Die Noord-Kaap is die ruimte waarbinne die gedigte geplaas word: Pella, Boesmanland, die Kalahari, die Groot Gariep. Veral George Weideman het sy staning onder die sterre uitmuntend beskryf, en Donald W. Riekert het die harde, genadelose landskap ontgin in swarthake.

In die stil donkerte
van die veld roep
die kiewietjie beangs, en
God se volle maan
gaan oop
soos baie blomme

*

Die heuning drup
uit die bros geel koek
ek proe die soet in
sy sorg as hy vaderlik
met sy kort duim
die swarthaakheuning
bros kraak en in elke
porsie ag jong bye afmeet

Uit: Heuning uit die Swarthaak (1986).

Die bundel bevat die volgende afdelings: duifiedorings, spatsels, vuurklip, agtertongetjies en klitsies.

Die primordiale aspek van die digkuns kom na vore soos in “Klipwerk”. Die klip is gewoon nie net ’n klip nie, maar word ook vuurklip.

In “agtertongetjies” word die gewone mens aan die woord gestel – soos “oujan hakkelman” of “piet platvoet”.

Daar is ’n pragtige lykdig oor George Weideman opgeneem waar Deacon inspeel op sy oeuvre:

george henry weideman
(2 julie 1947 – 28 augustus 2008)

waar die son kliplangs oor oulandswêreld spring
het george henry weideman
van katstert en kanniedood
van kinkelbos en klipkersie gesing
tussen springbok en pofadder
tot by aggeneys, by onseepkans
en kenhardt verby
hoor ek sy woorde rietjiesfluit
van botterblom en bossiesgras
van bokbaaivyg en bloumelkbos
tot bitterbos
maar looplê se tyd
toe klapperbos en kankerbos
hul nagkarossies nadertrek
het george henry weideman
’n staning onder duisend sterre 
oopgetrap 

(27)

die lewe is ’n kaalvoetspoor

die lewe is ’n kaalvoetspoor
een duin áf die anner duin óór
hoor jy’ie wind op sy doedelsak speel
weg issie spoor, net’ie sand bly oor

(60)

aan die einde

aan die einde is ons maar net
verwaaide as
of ’n ingekerkerde geraamte in ’n gladgeskaafde
goedkoop hout
kanselwoorde druip heuningsoet
uitgestrekte leraarshande stuur ons weg
en groet

(38)

Maar daar is ook guitige en speelse verse. Die klankontginning is opvallend (namakkersland) en voëls wat die dag oopkwetter (43).

In “bekfluit, kos’tina en kitaar” word die lyflike ontgin:

bekfluit, kos’tina en kitaar
uitgespaar virrie nuwe jaar
kolroknooi mettie wipgatstêre
vanaand gaat sy onse manne têre

(56)

In die aangrypende “digters gaan ook maar dood” (28) word die verganklikheid van die digkuns beskryf. Uiteindelik word die gedigte tussen skulp en bamboes deur die wind gelees …

Die verse is eenvoudig is aanbod, maar dit is oëverblindery. Die klankpatrone en die toespelings op veral Boerneef se fluitjiesriet lewer bewys van ’n digter wat sy vak ken. Die môres rol soos “goudgeel soetlemoene oor die rante” praat weer met Rosa Nepgen se skitterende vertalings van Eugenio Montale se Die geel van suurlemoene skyn (Tafelberg, 1979). Die Bybel is eweneens hier aanwesig.

Hierdie digter uit Upington se wêreld dig oor die Noordweste en Boesmanland in sy debuut en ontgin die gegewe verder in sy jongste bundel.

Uit die leegheid en dorheid skep hy juis gedigte soos

My woestyn

In my woestyn 
lê elke môre
manna
op die sand
my woestyn
is elke dag
’n uitgestrekte
hand

(1989: 45)

Dit is ’n bundel met aangrypende verse wat ek letterlik in een sitting gelees het.

lente lig sy hoed
groet namakwaland se werf
gousblom in die hand

(88)

En ek lig my hoed!

*

Ander tekste is:

Sand uit die Son (poësie), Tafelberg, 1989.
Die predikasies van Jacob Oerson (poësie), Tafelberg, 1993.
Rooigrond (roman), Tafelberg, 1995.
Anderkant die Troe-troe (kortverhale), Human & Rousseau, 1999.
Deuskant die Groot Gariep (kortverhale), Lapa Uitgewers, 2009.
Maagmeisie (poësie), Protea Boekhuis, 2003.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)

Resensie | Bun Booyens (samest.) – Fred Mouton: 50 jaar met Fred (2019)

$
0
0
Bun Booyens (samest.) – Fred Mouton: 50 jaar met Fred. Jonathan Ball, 2019. ISBN: 978 1 86842 972 1

Resensent: Joan Hambidge

Noem die naam Fred Mouton en almal glimlag. Vir al meer as vyf dekades is hy die spotprenttekenaar van Die Burger met meer as 10 000 spotprente op sy kerfstok.

Sopas het Bun Booyens, voormalige redakteur van Die Burger, ‘n gawe versameling uit Fred Mouton se werk geoes.

‘n Goeie spotprent gee die essensie weer van ‘n situasie of vergroot ‘n persoon se hebbelikhede. ‘n Stylgreep word, nou ja, ‘n wurg-gréép. ‘n Goeie spotprenttekenaar is waarskynlik soos ‘n digter wat met ‘n eerste lees ‘n boodskap oordra en met ‘n tweede kyk, iets meer verklap. Daar is ‘n paar klassiekes wat ‘n mens altyd sal bybly: die grappies met Deon Meyer (Bennie Griesel) se sukses. Of die gekorswel met openbare figure wat hulself aanstel. Oor rugby veral en die potsierlikhede róndom die spel, het Fred Mouton sy stuiwer in die armbeurs gegooi.

Fred is nie bitsig nie. Hy is meestal speels. Vergelyk sy werk met die grensoorskrydende tekste van Charlie Hebdo of Zapiro se satires waar daar altyd ‘n edge is. Irony’s edge (1994) is immers Linda Hutcheon se belangrike studie oor hoe ironie werk en dat dit gevaarlik kan wees as die leser of kyker jou verkeerd verstaan. Kortom, in ons gekwelde wêreld hét sekere kwessies taboe-onderwerpe geword.

Anton Kannemeyer en Conrad Botes se Bittercomix kry deesdae die wind van voor. Die agtergrond ("back drop") van die samelewing het verander en reaksies van studente op hul werk aan die UK lei tot polemiek. Moet hul werk “verwyder” word uit galerye en sillabusse omdat dit aanstoot gee? Of moet dit eerder behou word, omdat dit ‘n bepaalde tydvak se mores registreer?

Hutcheon se studie se onderskrif lui veelseggend: The theory and politics of irony. Ja, daar is teorie en politiek in die spel. Dis meer as antifrase of ‘skuus, ek bedoel die teenoorgestelde van wat jy uiter. Nee, dis eerder ‘n kombinasie van die gesegde en subtekste wat nuwe lêplekke kry in ‘n teks (hier: spotprent) kry.

Fred is ‘n goedige spottekenaar as hy van jou hou. Sy lanset word skerper wanneer dit by Zuma en kie kom.

Sy tekste het ‘n skets met kommentaar deur klein diertjies (muisies) onderaan wat die konteks help skep. 
Sy humor word tereg as kurkdroog beskou.

Op 27 Julie 1998 is daar ‘n strip van die St Jamesslagting waar die koeëlmerke in die kanselkleed (Vrede op Aarde) die irony’s egde van Hutcheon illustreer. Die skerpskutter word afgebeeld met die kruis links in die skets. Hier is hy egter wrang in sy kommentaar. Dieselfde geld die tekening van Diana.

Sy skets oor Bill Clinton en Monica Lewinsky is puik. Die ballon (met Clinton se gesig daarop) verloor lug wanneer dit Monica se hand verlaat en die kommentaar onderaan is: “As dit by vrouens kom, was Bill maar nog altyd windmakerig.” ‘n Broeklose Bill systap sy kritici (voorgestel as haaie) en op ‘n ander een hys hy ‘n vlag met vroueklere …

Bun Booyens wys daarop dat Fred Mouton se sketse met datums begelei word. Sy twee voorgangers, D.C. Boonzaier (1915 – 1940) en T.O. Honniball (1941 – 1974) het nie.

Die vergrype en versuime van Zuma, soos Booyens dit klinkend stel, het van Zuma die groot treffer gemaak vir sowel Fred as Zapiro.

Hoe teken Fred omstanders? Hy vertel dat hy eers sulke ovalerige vorms trek. Dan sit hy oë in en ‘n neus. Soms vet wange; ander kere benerige wange. En ja dis skynbaar moeilik om mooi mense te teken! 

Booyens het gelyk wanneer hy hom tipeer as ‘n voortreflike portretkunstenaar wanneer hy die Sestigers in 1973 skets.

Die boek karteer sy ontwikkeling van sy werk onder mentor T.O. Honniball tot die vestiging van sy eie styl.

Ons word herinner aan vele blapse en blopse in die geskiedenis. Soms snaaks. Soms pynlik.

Dit moet saamgelees word met Charlie Brown & Charlie Schulz, die studie oor Charles M. Schulz deur Lee Mendelsohn wat in 1970 verskyn het. Snoopy is o.a. in 1968 vereer as die humoristiese simbool vir uitstaande werk by NASA. 

Booyens se studie is ‘n wonderlike boek het ‘n uitgebreide bronnelys vir verdere lees- speurwerk.


(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Beeld)

Onderhoud | Gesprek met Hendrik J Botha (2019)

$
0
0
1) Verduidelik jou titel.

Soos met my eerste bundel het die titel hom redelik laat aangemeld. Ek het met ‘n werkstitel, Seisoenaal, gewerk, waaroor daar in ‘n keurverslag bedenkinge was. Synde dat die bundel wat my aanbetref nie werklik oor die natuurlike seisoene gaan nie, maar ek eerder iets anders daarmee probeer kommunikeer, het ek na alternatiewe titels begin kyk. Die voorblad het ook laat beslag gekry, eintlik min of meer dieselfde tyd as die titel. Ek het my vrou gevra of ek een van haar kunswerke kan gebruik, (sy is ‘n skilder), maar ek kon niks kry wat werklik tot my wou spreek nie. Ek het haar toe gevra om die manuskrip te lees en iets te maak wat sy dink daarmee kommunikeer. Die voorblad was dus inderwaarheid dan ‘n opdragwerk. In dieselfde tyd het ‘n slotreël van een van die gedigte, “hoe die winter soms bloot voorspraak vir die lente maak” in my kop begin draai, en dit het saam met die voorblad vir my eintlik presies saamgevat wat die bundel myns insiens wou kommunikeer: voorspraak versus uitspraak, vooruitskouing versus nabetragting, lewe versus dood, voorspoed versus teenspoed, sukses versus mislukking.

Die tweeheid, miskien eerder ‘n soort “eenheid van teenstellings”, soos Herakleitos dit genoem het, en hoe onlosmaaklik hierdie teenpole reg deur ons lewe aan mekaar verbind is, en dikwels eintlik interafhanklik van mekaar is. (In welke verband die opdraggedig, "Apoptose", natuurlik ook die sleutel verskaf.)

En dan die “voorspraak”. Daar word vir almal van ons iewers in ons lewens voorspraak gemaak: deur ouers, onderwysers, vriende, wie ook al.

En iewers maak ons op ons beurt weer voorspraak vir iemand: vir kinders, geliefdes, vriende. En die “voorspraakmaker” staan dikwels nie voorop nie, maar eerder bietjie terug, amper in die skadu. (Die titelgedig, “Voorspraak” staan dan ook “non-prominent” redelik laat in die bundel.) Dis die vangnet wat ons almal iewers ondervang in die lewe, selfs dikwels sonder dat ons daaraan dink. Dan natuurlik as jy uit ‘n gelowige perspektief daarna kyk, die fundamentele Voorspraak wat daar vir ons almal gemaak is deur Jesus.

2) Jy is deel van ‘n lang galery digters wat ook dokters is. Hoe beïnvloed die mediese wêreld jou gedigte? Veral jou werk as narkotiseur waar jy dikwels met lewe en dood gekonfronteer word.

Vir my is dit ‘n logiese uitvloeisel om oor my werk (ook), te skryf. Ek “leef” poësie raak, en skryf dit dan neer. Ek spandeer tussen tien en twaalf uur, (soms langer), in my werksplek. (Ek werk deesdae minder!) Dit is logies dus ‘n ruimte vir my waar ek poësie moet “raakleef”.
Wat die dood aanbetref… “Die dood was nog altyd met ons gewees”…(dit was Len Louw se woorde).

Soos ek reeds genoem het in die eerste vraag, is die lewe en die dood onlosmaaklik aan mekaar verbind. Die enigste gegewe wat vir ons gewaarborg is by geboorte, is dat ons iewers gaan sterf, dis al wat vas staan, die res is blote spekulasie!

Soms is die dood ook noodsaaklik vir oorlewing: dis wat apoptose uiteraard beteken, “geprogrammeerde seldood”, in wese dan ook “geprogrammeerde sel(f)dood”.

My antwoord op die vraag dus: Ja, ek word dikwels met die dood gekonfronteer, ewe dikwels met die lewe, en die onderskeid tussen die twee is dikwels vaag.

En ja, dit beinvloed my gedigte. Dit doen.

3) Charles Bukowski begelei jou herinneringe aan ‘n kindertyd. Waarom juis hierdie digter?

Bukowski is ‘n digter wat ek baie lank reeds graag lees, en waarheen ek dikwels ook terugkeer. (Soms terugvlug)! Hy kommunikeer vir my ‘n melankolie wat resoneer met my. Hy was in baie opsigte ook ‘n randfiguur, die verteenwoordiger van die “underdog”, wat my aanspreek.

Dít alles praat met my, nog altyd. Maar dis veral die melankolie, dink ek.

4. Jy skryf ‘n unieke landskapsgedig waar die binne-landskap iets verklap van die buite-landskap; en andersom. Soos in “Onbewus”. Kommentaar.

Soos ek vroeër genoem het, gaan my seisoensgedigte nie werklik oor seisoene nie, net so my landskapsgedigte nie werklik oor “plekke” nie, maar oor verskillende ruimtes met hul diversiteit en tweeledigheid, (soos natuurlik ook die binne-landskap en buite-landskap tereg deur jou opgemerk). En dan natuurlik ook die fundamentele eensaamheid en die melankolie, so onlosmaaklik deel van ons. Ons beweeg siklies deur die lewe, soos seisoene: alles wat opgaan moet afkom, wat gebore word moet sterf, wat vandag sukses meebring, baar môre mislukking, en alles is onlosmaaklik verbind aanmekaar. Ook ons binne-landskap en buite-landskap?

5. Waarom praat Namibië so sterk met jou.

Ek het Namibië met die oorlog destyds die eerste keer leer ken, en ‘n lewenslange liefde vir, nee, eintlik ‘n obsessie met die land ontwikkel.

Ek keer telkens terug daarheen, veral die droër noordwestelike gedeelte, die Kaokoland. Ek voel my meer tuis in woestyne of semi-woestyne soos die Kaokoland of die Namib. ‘n Woestyn voel vir my of daar niks weggesteek is nie, of dit wat jy sien dit is wat jy kry. Amper of die landskap meer “eerlik” is. Dit spreek tot my. (Dis egter nie heeltemal waar nie, want woestyne se geheime is net meer subtiel en lê dikwels onder die sand.) Ek val egter minstens vir die illusie, telkens weer. 

Ek reis dikwels in Namibië. Op ‘n stadium in my lewe was die enigste vankansie wat ek ooit geneem het, ‘n jaarlikse pelgrimstog deur die Kaokoland, dikwels ook alleen, (wat nie ‘n goeie idee was nie; enige iemand wat die Kaokoland ken, sal vir jou sê jy moet nóóit alleen daar reis nie), maar ek het.

Ek skryf ook makliker oor “dorre streke”. Ek neem aan dit gaan maar oor mens se persoonlikheid: “dor en droog” vs “geil en vrugbaar”?

6. Die impak van die weermag en die grensoorlog het jou ook as mens (en as digter) gevorm. Kommentaar.

Meeste Suid Afrikaanse mans van my/ons generasie het die oorlog (minstens kollektief) in ons geheue. Party is meer direk daardeur beïnvloed as ander.

Vir my was dit ‘n tyd wat ek as’t ware my “onskuld verloor” het, ‘n tyd van ontnugtering, ‘n tyd van gewaarwording dat daar meer as een kant van ‘n saak is, dat alles waarmee ons grootgeword het, dit wat ons met moedersmelk ingeneem het, nie noodwendig die volle waarheid was nie. “Nothing is what it seems” is ‘n gedig in my eerste bundel daaroor. Bob Dylan se liedjie “With God on our side” (uit sy album The times they are a changing), gee ook ‘n ironiese blik hierop.

Die oorlog was egter ook goed vir my; dit het vir my ‘n lewenslange verbintenis met Namibië bewerkstellig, en dít het ‘n enorme invloed op my as mens, en veral op my as digter gehad.
Om op te som: die oorlog was sleg, en die oorlog was goed, en die goeie en die slegte is eintlik onlosmaaklik verweef… amper soos die lewe en die dood.

7. "My eie spieëlbeeld versplinter in die water".
Is gedigte ooit spieëls? Of is dit spirituele medisyne soos Darwish opmerk?

Versplintering vs. volmaaktheid of heelheid.

Teenpole, onlosmaaklik verbind.(Ek klink nou soos ‘n grammafoon)!

Ons beweeg siklies deur die lewe, in alle opsigte: wat opgaan moet afkom, wat bloei moet taan, wat lewe moet sterf.

Hoe ouer ek word hoe meer bewus raak ek van my eie imperfeksies, die krake in my mondering, my eie sterflikheid, “my eie spieëlbeeld versplinter in die water”. Maar ek leer ook vrede maak daarmee. Leonard Cohen sê: “there’s a crack in everything, that’s how the light gets in”…

Gedigte kan ook spieëls wees, (nie noodwendig altyd nie), ook nie net gedigte wat ons self skryf nie, ook gedigte wat ons lees. Soms help ‘n gedig my om iewers uit te kom, om iets ánders te sien of te beskou. Soms ook om iets van myself met “ander oë” te sien.

Is gedigte spirituele medisyne? 

Die skrywer Robertson Davies het eenmaal ‘n lesing aan ‘n klomp dokters gegee onder andere oor die gebreke in die opleiding van dokters. Hy het dit verduidelik aan die hand van die Caudaceus. Die Caudaceus is die simbool van medisyne in die Amerikaanse tradisie, (en in meeste militêre instansies se mediese korps).

Ons in Suid Afrika val natuurlik in by die Europese tradisie, waar Asclepios se staf met die enkele rotslang om gespiraal gebruik word as teken.

Hoe dit ookal sy, die Caudaceus bestaan uit die Griekse god Hermes se staf met twee slange wat daarom krul. In die mitologie lui die verhaal dat Hermes in die veld geloop het en op twee vegtende slange afgekom het. Om die geveg te probeer besweer het hy sy staf tussen hulle ingegooi. Die slange het egter om die staf gekrul en aanhou veg. Die staf hou dus sedertdien die vegtende slange in balans.

Binne ons konteks vandag is Hermes se staf die Geneeskunde, en die twee slange in konflik, die slang van Kennis en die slang van Wysheid.

Kennis verteenwoordig die medies wetenskaplike domein, en Wysheid die menslike empatiese verhouding wat daar tussen dokter en pasiënt gevestig behoort te word, en wat vir genesing net so kardinaal noodsaaklik is as Kennis.

Dis die emosionele skakel wat “slagoffer en heler” met mekaar verbind. Poësie bied by uitstek  die grondslag vir empatie.

Tydens opleiding van dokters is daar, (veral in my tyd), suiwer gefokus op die wetenskap, dus die slang van Kennis, en is die empatiese aspek van Wysheid bykans buite rekening gelaat. Volgens ‘n studie deur J.Kenneth Arneth begin mediese student hul opleiding met “empathy deficits”, en vererger die tydens hulle opleiding. 

Poësie kan dokters dus help om beter “helers” te word. Poësie omvat baie van die ideale wat dokters nastreef, dit wat Cesar Pavese noem “an absolute will to see clearly”, of miskien wat Czeslaw Milosz noem “the passionate persuit of the real”.

Ek dink dit beantwoord jou vraag of gedigte spirituele medisyne is.

8. Tom Waits en Leonard Cohen praat ook saam. Waarom die twee sinici? Ek dink hier aan die slot van “Vasbeslote”.

Ek dink ons moet oppas om Cohen en Waits te tipeer as sinici, hulle is soveel méér as dit. Eintlik dink ek hulle beide se sinisme is amper ‘n toevallige bevinding. (As dit moontlik is dat sinisme toevallig kan wees)!

Ek het grootgeword met Cohen. Hy was ‘n gerekende digter lank voor sy eerste album uitgereik is. Hy dra ‘n diepe melankolie sy lewe lank met hom saam,  en ‘n amper naïewe goedgelowigheid in mense, ‘n nederigheid en aweregse selfspot, en ‘n nimmereindigende soeke na “iets” om aan vas te hou “Since I’ve last been here, I studied deeply into the religions and philosophy, but the cheerfulness kept breaking through”… Dis die Cohen wat ek leer ken en leer aanhang het. Maar dis veral die digter…

Waits is iets anders. Hy dra iets van Bukowski in hom. Hy is aweregs, ‘n randfiguur, verteenwoordiger van die “underdog”. Hy sou groot korporatiewe instansies (soos Audi en Dorito’s) hof toe sleep vir skending van kunstenaars se kopiereg, (terwyl almal sou waarsku dat jy nie ‘n hofsaak teen sulke groot maatskappye kan wen nie). Hy sou telkens die saak wen en dan die geld aan liefdadigheid skenk. Hy sou weier dat Amerikaanse radiostasies sy musiek uitsaai, oor ‘n dispuut, (wat absoluut kranksinnig sou klink), maar dan sou hy daarna byna kultus status in Japan en Australië bereik. Die dag toe ek gehoor het dat hy vir drie maande in sy kar gewoon het, daardie dag het ek ‘n lewenslange aanhanger van hom geword.

Waits is ‘n randfiguur…, met ‘n melankoliese aura en ‘n obsessie oor regverdigheid.

Dis hoekom hy saampraat.

9. Die liefde word ‘n ars poëtika. Dink jy ‘n digter dig beter uit afstand en liefdesverdriet as tydens die geluk en ekstase? Of is dit verskillende prosesse? Die onmoontlikheid om beide te verstaan?

Verdriet en ekstase, twee kante van dieselfde munt, onlosmaaklik aan mekaar verbind. Net soos lewe en dood, voorspoed en teëspoed, feestelikheid en rampspoed. Die “eenheid van teenstellings”. Dis die kernboodskap wat die bundel probeer bring.

Dis altyd gevaarlik (vir my altans), om vanuit ‘n posisie van “rou emosie” te dig, hetsy dit oor liefde, verlies, woede, of watter ander emosie ook al is; hetsy dit uit verdriet of ekstase is. Ek dink, wag eers tot die stof gaan lê.

Oor liefde spesifiek dink ek dis makliker om meer gedistansieerd daaroor te kan dig hoe ouer ek word. Toe ek jonger was kon ek glad nie liefdesgedigte skryf nie, altans nie wat jy in die openbaar kon wys nie!

10. Jy skryf ook lykdigte – o.a. oor ‘n vermoorde jongmens soos in “Rooikappie revisited”. Watter invloed het die politiek en geweld in hierdie land op jou siening van skryf?

Ek dink die politiek en geweld beïnvloed ons almal, direk of indirek, wat in hierdie land woon. Ook ons denkpatrone en ons onbewuste, (wat natuurlik die reservoir is waaruit ons dig).

Ek skryf nie graag politieke gedigte nie, wel oor sosiale en etiese kwessies, en oor onreg. Selfs groot digters (soos Neruda), het mindere politieke gedigte geskryf, daarom probeer ek my weerhou daarvan. 

Ontluik

Laataand lê ons langs mekaar.
In die nanag raak dit koeler,
trek iemand, ek of jy,

’n duvet oor ons,
lê jy soos ’n papie opgekrul,

’n vlinder gereed
om te ontluik,

jou vlerke oop te sprei,
my silhoeët te eien,

dan amper terloops
my aan te raak.

Hendrik J Botha (Uit: Voorspraak, Naledi: 2019)


Resensie | Gerard Scholtz – Hier gaat ons! Reise en rampe (2019)

$
0
0
Gerard Scholtz – Hier gaat ons! Reise en rampe. Hemel & See Boeke, 2019. ISBN 9781 928 283 249

Resensent: Joan Hambidge

Gerard Scholtz se reisboek is genoeglik en met pragtige foto's en kaarte. Dit is geskryf in die oomblik met outentieke beskrywings van fiets- en motorry deur Europa. Hy hou dagboek en vermaak die leser met presies dít wat reis aan jou doen. Jy verwag iets waarna jy verbete soek soos in die ontglippende Ierland waar die kos onaangenaam is en die kerries tuis lekkerder smaak. Die kaarte (met die hand geteken) vertel vir die leser presies vertel waar hy en sy vrou hulle bevind.

Dit is ‘n reisbeskrywing wat slaap in tente en beskeie herberge goed karteer. Roughing it, dus.

Reis is letterlik ‘n verregaande proses, van ver wees van jou bakens (en na aan jou skade). Scholtz beskryf rampe uitstekend: en die vreugdes van reis wat 'n mens dikwels eers by nabaat kan insien. Anuta se siekte (vergiftigde waatlemoen wat met riool bemes is) kon erger afgeloop het. Ons lees ook hoe hulle mekaar verloor het in Basel. Anuta gee haar weergawe. En Gerard syne. (Wat bewys hoe subjektief mense onthou en vertel).

Siekte, beursies wat verloor word, klein rampe (soos 'n wind wat 'n tent wegblaas), misverstande rondom taal, luide kampeerders, fietse wat breek, 'n battery van 'n motorfiets wat die gees gee, is van die ellendes wat die reisigers moet trotseer.

Daar is ‘n pynlike moment wanneer hulle twee oumense in 2016 (presies twintig jaar later na die ontmoeting) in Bajna gaan opsoek om hulle te bedank vir hulle hulp met Anuta se siekte. Ontnugtering. Die ou mense herken hulle helaas glad nie.

Die reisboek verwys dikwels na engele wat die reisigers bystaan ('n kavalkade van engele) en die geskiedenis word dikwels met 'n tersluikse verwysing bygehaal soos in 'n reis deur Praag (169).
Rusland moet eerder van ver bekyk word. Van naby is daar te veel ellende.

In die Oos-Bloklande is daar dikwels ernstige kwessies wat die reisigers in die gesig staar. Hier kan 'n mens nie help om te dink aan die films van Tarkofski en Béla Tarr (die Hongaarse fillmaker) nie. Of Ingmar Bergman. Die skrywer verwys na films (veral in die Oos-Blok-lande) om ervarings weer te gee. Die stiltes, die donkerte, die wag ...

Daar is 'n verwysing na Schindler's List en die plek waar dit geskiet is (188).

Die beskrywing van die Joodse ghetto in Krakow sal hierdie leser altyd bybly. Die impak van die oorlog wat mense nooit sal verlaat nie, is so. Die weergawes van Istanboel het my terug laat verlang na die ou gedeelte van die stad. Begraafplase verklap eweneens iets van 'n stad se binnespraak. Nes kerke en katedrale.

Humor is daar ook. Vodka wat soos mampoer proe. Of die kaal Fransman met ‘n baguette onder sy arm op ‘n fiets.

In meeste van hierdie streke het ek beweeg - maar per trein, bus of vliegtuig en nie soos Scholtz en sy reisgenoot 'n outentieke ervaring gehad nie. Die stamina moet beslis bewonder word. 

Elke mens reis op sy eie manier. Hierdie reisigers reis ín die land in. Hierom is daar opdraandes. Letterlik en figuurlik. Soms wonder die leser: waarom dit tog aandurf as jy weet die toilette gaan vuil wees en die kampe onherbergsaam? Waarskynlik omdat die begeerte om 'n vreemde plek te ervaar allesoorheersend is en dalk is hierdie ellendes wat oorwin word uiteindelik die lekkerste verhale om agterna te vertel. (Soos die uwe wat altyd die jong man sal onthou op ‘n trein langs die fjords in Noorweë wat ‘n kombers vir my geleen het of ‘n jongeling op ‘n stasie in Rome wat ‘n bier gegee het vir die dorstige reisiger.)

Dit is 'n boek oor onvoltooide reise en hiermee word daar kommentaar gelewer op die lewe as 'n reis. In die afdeling “Moet nooit omkyk nie” word besoek afgelê by Alma in die Waterberg. Die nostalgiese verlange word egter ‘n ontnugtering. 'n Mens moet helaas nooit terugkyk nie (soos Lot se vrou) want die idille word beter bewaar in die gemoed.

Turkye, die Oosblok, Egipte, Frankryk, Ierland, Rusland, Wallis is van die plekke wat besoek is. Elkeen se aard word kort en bondig opgesom met historiese en geografiese verwysings.

Hierdie leser verkies 'n luukser reis met hotelle (nie herberge nie) en georganiseerde bustoere eerder as 'n sulke pelgrimstogte. Roughing it, is vir my kamerdiens. Die wins is egter die mooie boek wat sy plek inneem langs gesoute reisskrywers in Afrikaans soos Uys Krige, André P. Brink, Hennie Aucamp, Marié Heese, André Pretorius, Erns Grundling ...

Dit is 'n boek vol serpentinas.

FMR

Huldeblyk | Harold Bloom (1930 – 2019)

$
0
0
Harold Bloom, Sterling professor te Yale Universiteit is sopas op ouderdom 89 oorlede. Hy was die seun van ‘n Ortodokse Joodse kleremaker. As kind het hy Hebreeus gelees en studeer aan Cornell Universiteit en Cambridge.

Sy produksie was enorm met meer as 40 boeke. By geleentheid het hy bely dat hy sy nie-funksionerende seun moes onderhou en hierom so produktief was.

Sy teorieë ‘n unieke intepretasie van Freudiaanse teorie, New Criticism, die kabbala en goeie oordeel. Daar was een kreatiewe teks, ‘n Scifi-roman.

Drie van sy tekste bly vir my literêre handleidings: The Western Canon (1994) waarin hy nie skroom om goeie, klassieke tekste as bakens te besing nie. En dan: The anxiety of influence (1973) en A map of misreading (1975). Laasgenoemde twee tekste het my as digter gevorm. Ek onthou hoe ek in ‘n bitterkoue New Haven die eerste keer hierdie tekste gelees het. My tekste sit vol potloodinskrywings en uitroepe oor hoe dit my bekoor (het). Dit was 1985. Ek het in hierdie yskoue winter Bloom se seminare bygewoon en ek was daarna nooit weer dieselfde nie.

Die hartstog en intensiteit waarmee hy klasgegee het en die webbe van die kanon kon roer, was uitsonderlik. Ook sy uitspraak dat ons nie ‘n Freudiaanse lesing van Shakespeare moet maak nie, maar eerder ‘n Shakespeariaanse analise van Freud, is tersaaklik.

Binne-lesers sal weet hoe Bloom te velde trek teen die sogenaamde School of Resentment, oftewel die literatore wat meer teorie lees as wat hulle boeke bestudeer. En boonop die estetiese aspek van die teks ontken. So beskou, meen Bloom, kan ‘n middelmatige teks (wat polities korrek is) op dieselfde vlak gelees word as Shakespeare of ‘n klassieke werk.

Bloom wat ook by geleentheid geskryf het dat daar geen tekste is nie; net onsself. En die agonistiese aspek van die letterkunde waaroor hy ‘n hele boek geskryf het Agon: Towards a Theory of Revisionism (1982) wys op die inherente kompetisie in sowel die skryf- as die leesaksie.

En die kundigheid van so ‘n meester-leser word duidelik gemaak in ‘n lesing oor Herman Melville se Moby Dick (Harold Bloom on Melville's Moby Dick - YouTube. Besoek 17 Oktober 2019). Sekere aspekte van hierdie roman begryp ek nou beter na Bloom se lesing.

Camille Paglia se Sexual personae is onder sy leiding geskryf. Haar Break blow burn (2005) waarin sy 43 beste Engelse gedigte lees, is ‘n obiter dictum aan haar mentor. 

Bloom is veral beïnvloed deur Northrop Frye en William K. Wimsatt.


Resensie | Christo van der Westhuizen – Chrisalis (2019)

$
0
0
Christo van der Westhuizen – Chrisalis. Naledi, 2019. ISBN 9781928426950

Resensent: Joan Hambidge

I
Op die voorblad van hierdie debuut is daar ‘n vlinder met ‘n man wat die twee vlerke vashou. Dit aktiveer sowel transformasie as ‘n sweeftog. Die naam Chrisalis verwys ook na die digter se naam Christo van der Westhuizen en ons hoor kristalliseer.

Volgens die woordeboek beteken die naam ook pupa of die bekermlagie rondom die insek (Chrysalis | Definition of Chrysalis by Merriam-Webster. Besoek 18 Oktober 2019).
                         
By Opperman word die beeld van die engel wat uit die klip verlos moet word die simbool van die digproses. Hier is dit dan die verskillende stadia van ontwikkeling of groei wat die digproses karteer.

Die verskillende afdelings Déjà vu, Uit die oog, in die hart, Die kuns afvra, Redux, Papie-blues, Geleende gebeente, Môre is nog ‘n dag dui op ‘n sterk bemoeienis met taal. Spreekwoorde en die gevoel van taal wat die digter (en dus die leser) in die steek laat, is ‘n belangrike sleutel vir die oopmaak van hierdie bundel.

Alle digters word gekonfronteer met die magtelose gevoel van dat alles reeds geskryf is. Nou met die afsterwe van Harold Bloom word ons weer onder die indruk gebring van The anxiety of influence (1973). Elke digter soek trope om sy voorgangers te troef of uit te oorlê. Is dit apophrades of kenosis hier? Hier is dit eerder die tessera of anti-tese. Die digter skryf ‘n gedig waar hy anti-teties stelling inneem en literatuurteorie gebruik om sy posisie te verduidelik.

In die derde afdeling Die kuns afvra – wat inspeel op die idioom moenie die boer die kuns afvra nie – betrek hy die werk van die Russiese Formalis Victor Slovskij en die idee van ostranenie. Om die klip klipperiger te maak en die literariteit van die teks voorop te stel, was een van die belangrikste doktrines van die Russiese Formaliste wat teen die politieke voorskrifte van die tyd gewerk het.

Sklovskij se onderskeid tussen die syuzhet/fabula beklemtoon dat die volgorde in die teks verskil van die orde (volgorde) in die werklikheid. Hierdie teoretikus het eweneens belangrike analises van films geskryf en was ‘n vriend van Sergei Eisenstein wat reeds iets verklap van vervreemding. In Kuns as tegniek (1917) verduidelik hy dit. Obshchestvo izuchenie POeticheskogo YAZyka was sy breinkind wat die funksie en betekenis van taal in die digkuns ondersoek en die grondwerk vir alle vorme van strukturalisme was. Sy opstand teen die Bolsheviste en die politiek van die dag het ‘n enorme impak op sy lewe gehad. Hy moes op vlug slaan en het ‘n memoir in Berlyn geskryf. Hy sterf in 1984 en die impak van sy teorieë, veral die begrip literaturnost, is enorm.

II

Met hierdie debuut sluit die digter aan by J.C. Steyn se Die grammatika van liefhê van 1975;  Leon Strydom se L.S. (lector salutem) van 1988 en die werk van Johann Johl: Gewalste woord (1990) en Roulet (1994).  Steyn is 'n gesiene taalkundige en biograaf; Strydom was 'n literatuurwetenskaplike en wyle Johann Johl het uitstekende studies oor satire, ironie en Etienne Leroux geskryf.

Verder dink ons ook aan die digkuns van T.T. Cloete en die spel met intellektuele verwysings vanaf Angelliera (1980).

Van der Westhuizen het volgens die biografiese besonderhede eweneens literatuurwetenskaplik bestudeer by Unisa onder o.a. by voorste teoretici soos Ina Gräbe en Marianne de Jong.

Die digtende akademikus is volop in ons letterkunde. Die vraag is egter hoe die digter met die geleerde konsepte omgaan.

Dit word soos by bogenoemde bundels met oortuiging gedoen, maar die modelleser - in Umberto Eco se terme - word dan hier 'n literêre kenner.

Die huis-van-die-digkuns akkommodeer verskillende stemme en style. 

In die volgende gedig word daar op die Bybel ingespeel:

Literariteit, ’n psalm van Sklovskij

al dig ek ook in die skadu van skyndood 
ek sal geen beeldspraak vrees nie 
sinekdogee en metonimia verkwik my 
en die metafoor vertroos my 
my pyn het ek vir kunsgrepe verruil 
nou blink my wonde in die rym 
in die raaisel van die poësie 
sal ek met behae 
tot in lengte van dae 
tussen die lyne skryf   (44)

Dit gaan dus in hierdie bundel om die raaisel van die poësie.

In die gedig "Oop plek" is daar weer 'n verwysing na Wolfgang Iser se idee dat die leser die "oop plek" moet invul. Die alomteenwoordige nie-leser wag dus in die kodes van die teks totdat die werklike leser hom aktiveer.

Oop plek

poësie is ver van kuns 
ophang kan jy dit nie 
en verkoop nog minder 
dit het weinig waarde 
vir die belegger 
en filmmaker 
dit ontstig die uitgewer 
boekhouer en rugbyspeler 
selfs digters het van mekaar 
min goed te sê soos tennisspelers sou: 
goeie afslaan of mooi hou 
diep distigon! slim sestet! 
al wat die poësie regtig het 
al wat die poësie regtig het 
al wat die poësie regtig het 
is die alomteenwoordige nie-leser  (41)

Vir my is die sterkste gedigte veral hierdie meta-poëtiese besinnings.

III

Daar is gedigte oor metamorfose: ouer teenoor kind en die familieskap tussen mense. Daar is ook die familieskap van digters: Wessel Pretorius, opdraggedigte vir mede-digters en 'n gesprek met ouer digters. 'n Gedig word aan die HAT opgedra.

Die sirkelgang van lewe en dood, dood en lewe word karteer in hierdie debuut. Die chronologie word opsetlik opgehef; die sleutel is immers Sklovskij se syuzhet/fabula.

Geleende gebeente speel in Opperman en in hierdie afdeling word die skrikwekkende idee van selfdood en die implikasies daarvan ondersoek. Selfdood is 'n soort toutologie want die mens is in wese van geboorte af sterwend.

In Redux is daar sprake van Ekstrospeksie en vele ironieë waarmee die digter in sy bedryf worstel. 

"Laatnagvrese en ander verse" vir Wessel Pretorius praat met Johann de Lange se lieflike gedig oor hierdie onderskatte digter. [1]

Die digter word op die agterblad beskryf deur twee digters wat sy styl perfek opsom. Daniel Hugo verwys na die taal- en versvernuf en dat die tekste die grense tussen teks en werklikheid ontgin.

Johann de Lange wys ook op die taalontginning: woordspel, kontaminasie, nuutskeppings, dubbelsinnighede, ars poeticas, die omdop van spreekwoorde, en herdigting van die volkse, en die herlewing van geykte frases.

Die realiteit word op sy kop gekeer, soos De Lange verder aantoon, en hier is 'n aweregse blik aanwesig.

Die beste verse in hierdie bundel het 'n spitsseggende, woordspelerige aanslag. Die langer gedigte neig soms om te prosaïes en uitgesponne te wees. Maar in die geheel is dit 'n genoeglike bundel vol momente van vevreemding en betreding.

Harold Bloom se anti-tese dus.

[1]
Laatnagvrese 
Wessel Pretorius (1949 - 2012)

Wessel, dis nou drie dae ná jou dood
& die koerante swyg in al hul kolomme
oor die dertiende van die derde
toe jy die onderspit gedelf het.
Die media voel fokkol vir digters.
Nou sit ek teen dagbreek heeltemal nugter
& half verleë, & ek skaam my vir my kollegas.
Al was ons twee haaks al om die hawerklap
(darem nooit slaags, behalwe in woorde)
verdien ’n digter darem ’n afskeidsgroet.
Laatnagvrese & ander verse bly
’n befokte boek, ons sal ver
na nóg een soos jy moet soek,
jy’s die ware Jakob, met jou ingat, ougat taalspel,
met jou liefdes & jou (dronk)verdriet.
Alles is verniet, & níks is verniet.
Dis nes jý om die dertiende
vir jou flatline oor die Styx te kies.
Wás die lewe maar soos ’n LP
wat op ál die regte plekke vashaak,
daardie spesiale blikke & oomblikke
waaraan mens bly vasklou
as die naald gly oor die blinkswart strook
om in die voltrekte stilte te bly hakkel.

Met jou kroeg- & ploegpraatjies opgedroog,
& jou vrytyd verby, is dit saktyd
& jy is gans uit jou plek. (Boer jy
nou saam met Carl Ziervogel 
& voer daai groen gesprek
wat net in begraafplase gedy?)
Of is jy sprakeloos gedryf
om druk ondergronds te skryf
met ’n lyf wat lykant toe leun?
Ek hoop jy het op jou nul-uur
weer daardie voël soos ’n telefoon hoor sing.
Tussen die eerste & die laaste reëls van ’n gedig,
tussen verloor & vind – dáár lê die ding.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)

Resensie | Christine Barkhuizen-Le Roux – My naam is Prins, ek slaap met die lig aan (2019)

$
0
0
Christine Barkhuizen-Le Roux  My naam is Prins, ek slaap met die lig aan. Human & Rousseau, 2019. ISBN 9780798179706. R310,  Sagteband.

Resensent: Joan Hambidge

Hierdie roman verskyn in die #me-too-tydvak. Al hoe meer is mense van verskillende gender-posisies krities oor ongeregtighede en seksuele misbruik. Party van die aanklagte is reg; ander is so lank na die tyd dat die aanklag problematies word, om verskeie redes. Akteurs verloor in 'n ommesientjie werk. Mense beland in die tronk. Die stemloses het egter stemhebbend geword.

Feit bly staan: in hierdie pakkende roman gee Christine Barkhuizen-Le Roux insig in die werkinge van jeugtrauma op 'n gevoelige man, Deon. Corinne, die terapeut van die gemolesteerde beweeg op 'n reis – letterlik terug na Skuilkranz waar alles plaasgevind het en ook emosioneel in haar self-konfrontasie. Daar is verskillende rolspelers wat deelneem aan hierdie proses van verhulling en onthulling. Daar is Frank, Corinne se predikant-eggenoot, daar is sibbe, daar is vaders aan beide kante. En ook moeders. Swyende moeders. Daar is Sieg.

Oom Engeltjie en Mama Indwe is ander karakters wat help raad gee en perspektiewe bring. En Herkie die parapleeg belig die pyn wat die “bose simbiose” tussen mense tot gevolg het. En die vrou van die boosdoener deel eweneens ‘n donker geheim met die terapeut en die leser. Die leser se perspektief word grootliks bepaal deur die fokalisator Corinne. Saam met haar word jy ingetrek in ‘n verhaal waar jy weet die ergste onthulling gaan nog kom.

Vertellings in die hier en nou word geplaas teenoor die verlede in kursief. Herinnering versus verdringing. Kan ‘n mens egter ooit wegkom van pyn? Of bly dit ‘n iteratief-duratief, die sogenaamde praesens (tyd) van pyn wat die toekoms bepaal? Ons weet wat die antwoord is.

Die hele Freudiaanse familieromanse word hier onder die loep geneem en behalwe vir pedofilie, ondersoek die roman alkoholisme, bipolariteit, gesagsfigure wat in duie stort, die kerk, die rol van die terapeut (en hier is suspension of disbelief nodig om te glo dat die terapeut wel so 'n reis mag meemaak). Misdadigheid en aanvalle op weerloses vorm eweneens ‘n sub-tema.

Die verhaal word geposisioneer teen die wye doek van die Rooms-Katolieke kerk se seksskandaal van 2010 en die bywoning van 'n kongres in Antwerp in November 2013.

Die roman ondersoek die rol van aandadigheid. En as jy versuim om te vertel is jy net so medepligtig. Dit ondersoek die ambivalente gevoelens van die gemolesteerde wat dink hy is skuldig oor dít wat hom aangedoen is.

Raak 'n mens ooit ontslae van die verlede of navigeer jy gewoon pynlike ervarings en herinneringe?

Daar is 'n slim verwysing na Neil Diamond se “Morningside”:

Morningside
The old man died
And no one cried
They simply turned away
And when he died
He left a table made of nails and pride
And with his hands he carved these words inside

(“For my children”)

En 'n verhaal van Rachelle Greeff word ingebed wat die verhaal dieper laat uitwaaier. Die rooi kombersie wat die ellende van aanvallers oor die weerlose moet gooi om haar te beskerm, word hier ‘n wit kombersie (96).

Die boek is voorsien van erkennings vir verdere leeswerk oor pedofilie. Pinky Promise deur Pierre C. de Rosemund, Charles Montaldo se studie oor die profiel van pedofiele, Colm O’Gorman se boek oor die veraad van ‘n priester en die wantroue in die kerk word onder andere vermeld. Daar was selfs ‘n persoonlike onderhoud met hierdie man wat die pous aangevat het.

Die voorblad, soos die een van Nadia de Kock se Die wolkversamelaars, is volgens hierdie leser te populisties. Beide romans se voorblaaie mislei die ernstige leser. Die romans is verrassend in die kompleksiteite wat aangesny word róndom trauma en herinnering.

Dit is ‘n roman wat ontstig. Daar is baie drade wat saamgebind word, soms met ‘n groot skeut suspension of disbelief. Maar jy weet terselfdertyd die grimmige boodskap is waar. Dit is egter so dat wát ons hier lees wél met mense gebeur. Die skrywer wys op skuldgevoelens, die rol van die kerk, die jong kind wat ambivalent voel oor sy aandadigheid en dat pedofilie nie gelyk is aan gay-wees nie.

Soms sien jy die hand van die digter wat beeldend vertel, soos: “Die dag was ‘n ovaal, gladgeskuurde klippie wat op die water land …” (196). Of: “Die lug is ‘n swanger vrou wat weet haar uur is naby …” (188).

Dis nie ‘n boek vir ‘n Sondagaand nie. Lees dit saam met Die wolkversamelaars.

Beide tekste analiseer die impak van jeugtrauma op die psige. 

Dit is die einde van die “silent generation”. Die outeur wil met hierdie boek ‘n bydrae lewer om ongeregtighede aan die kaak te stel.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Rapport)

Gedig | God en die wêreldbeker (2019)

$
0
0

‘n bietjie literêre duimgooiery met TT Cloete

daar is meer poësie in die kortskoppie
as in die lang aangee en baie meer poësie
in die pypkan en verdediging
in die lang lynstane en vaste skrums
veral met die plettervatte en drieë
daar is baie meer liriek wanneer die rooswolke verdwyn
met Faf se springbroekie in die kleedkamer
die wêreldbeker is vir 'n digter gemaak

© Joan Hambidge



Resensie | Clinton V. du Plessis – Verslag (2019)

$
0
0
Clinton V. du Plessis - Verslag. Roepman Uitgewers, 2019. ISBN 978 06208 3540 4

Resensent: Joan Hambidge

I

Verslag is klaarblyklik die laaste digbundel van Clinton V. du Plessis wat reeds tien bundels gepubliseer het. Hierdie jongste bundel val in drie afdelings uit: Lewe, Werk en Dood.

Du Plessis is ‘n buitestaander. As bruin digter het hy hom deur die jare opsetlik eenkant gehou. Hy het onder andere geweier om gekanoniseer te word deur Brink in Groot verseboek

Luc Renders noem hom die "evangelis van die nihilisme." Dalk is hy eerder ‘n "buikspreker vir die stemloses?"

Op die voorblad van die jongste bundel is daar ‘n sleutelgat waardeur ons loer: Moslem-kodes, die sekelmaan, ‘n man met ‘n pet, draadrolle wat inbrekers moet keer, wasgoed wat wapper, o.a. Die treinspoor in die heelal wat in die slotafdeling verklaar word: die laaste vertrek. Op die agterblad is daar ‘n sleutel waarmee die leser by wyse van spreke die bundel moet oopsluit.

Die eerste afdeling ruk aan die hart met ‘n slim “Ode” wat praat met Jacques Brel se “Marieke”. Daar is dikwels verwysings na musiek in die bundel – Tom Waits, Bruce Springsteen, Joan Baez, John Lennon, o.a. – en gesprekke met mede-digters. 

In “Karretjie” (17) lees die weerlose mense die seisoene: die bloekom gee koelte en die doringboom vuur.

Die lotgevalle van gewone mense - daardie mense wat stemloos is  word hier stemhebbend gemaak. Taxibestuurders in Stellenbosch, selfmoordbommers wat tydelik op televisie aandag geniet en dan verdwyn, die ellendes van mense wat blootgestel word aan human trafficking of silikose, kom in die tweede afdeling aan bod. 

In die laaste afdeling vind ons lykdigte en klaagsange oor bekende figuure – soos Dulcie September, Ryk Hattingh, Tom Gouws – en verse wat die impak van die dood op die digter se lewe registreer. In “Due diligence” (116) vra hy:

Is die dood krediet en die lewe die debiet?

Tereg heet 'n gedig "Oop eindes" (101) wat vrae vra oor verskillende weergawes van rou.

"Noodberig" (98) is 'n parodie van Oom Jan F se "Dis al":

Dis die rooi, dis die blou
dis die wêreld wat vir 'n Twitter-oomblik jou
verdrinkte lykie onthou
dis die rooi, dis die blou
dis die wêreld wat vir 'n nanosekonde rou.

Die digter is ‘n boekhouer wat hier beelde uit sy werk gebruik om die proses van skryf te verduidelik.  

In “Geswore waardasie” (87) word daar in gesprek getree met Lucebert se bekende stelling dat alles van waarde weerloos is. Die digter ontgin dan die wêreld van die eiendomsontwikkelaar en wat waardasie behels. Die ingeboude ironie is natuurlik dat die waardeerder werk met klousules en lêers. Die digter is egter besig met 'n andersoortige waardasieproses en risiko’s.

In "Bossies" (29) word TT Cloete aangespreek. In Aantekeninge teen die skemeruur (Cordis Trust, 2017) parodieer hy Cloete se "God die digter".

God: Die rekenmeester

daar is meer poësie in die balansstaat
as in die letterkunde en baie meer poësie
in die neerpen van syfers
die optrek van 'n proefbalans
in die karma van debiet en krediet
in die aansuiwering van foute met joernale
in die syfervoer op sleutelbord is daar baie meer ritme
in die kwatryn van sekonde wat pas in minuut
wat pas in uur wat pas in dag
die heelal is deur 'n rekenmeester gemaak.

So klink Cloete se vers:


Chile is deur 'n digter gemaak – Neruda

daar is meer poësie in die sneeuvlokkie
as in die letterkunde en baie meer poësie
in die miskruier in die toktokkie
in die meteorologie en entomologie
in die moremis en bergpiek
die horison wat in die hemel wegraak
in die rooswolk is daar baie meer liriek
die aarde is deur ‘n digter gemaak


II
Daar is onthoubare verse soos:

Aksioom

Die liefde is soos soms algebra
oënskynlik bo jou vuurmaakplek
totdat jy die beginsels onder die knie kry

dan word dit ‘n opwindende soeke na
ontknopings, oplossings, ontdekkings
en telkens dié resultaat: ek + jy.

(118)

Eweneens vir die onthoulys:

“Due diligence”, “Oop eindes”, “Noodberig”, “Geswore waardasie”, “Binne”, “Selfmoordbommer”, “Salig”, “Sleur”, “Déjà vu”, ”Gebed”, “Bossies”, “God se aap” ,”Dop” .

Soms is die verse te uitgesponne – vir hierdie leser se smaak – en personifikasie in “Wending” is steurend.

Wending

Die jaar sit sy wolmus op
krap in die hangkaste rond
trek sy handskoene al in die herfs aan
en begin oor die komende winter tob.

(117)

Die digter het deur die jare sy man gestaan en sy bundels self gepubliseer. 

Daar is ‘n handvol sterk gedigte in hierdie bundel. Die boek word opgedra vir jou. Vir die leser dus.

Bestel van Roepman Uitgewers teen R200 by clintonvduplessis@gmail.com


(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)

Resensie | Koningin Lear (2019)

$
0
0
Tom Lanoye se stuk (vertaal en gekontekstualiseer deur Antjie Krog), met die uitstaande regisseur Marthinus Basson, is 'n komplekse, briljante teaterervaring. Dit ontstig en boei om verskeie redes.

Die herwerking van Shakespeare se King Lear word 'n stereoskopiese ervaring van 'n teks verplaas na Vlaams en Afrikaans bekend aan vertalings. Die magspanninge in die oorspronklike drama word na hierdie land verplant met verwysings na Steinhoff. Op die televisieskerm bó – wat die storie vorentoe dryf – is Julius Malema en tornado's in Miami. Eers stilte: geboue in New York wat dan al hoe meer spannend en verwoestend raak. Die storm en oorlog in die oorspronklike teks word so geaktiveer.

'n Gesprek met 'n seun in die Ooste vind plaas op Skype. Daar is selfone. So behalwe vir die vertaling/verwerking wat alreeds stereoskopies in aanbod is, vind ons ook moderne tegnologie wat elke gesprek verder kompliseer.

George Steiner het in The death of tragedy (1961) geskryf dat in King Lear "the weight of the suffering lies in the prose." Hy wys op die verskillende taaldimensies in die stuk; iets wat sowel Lanoye as Krog ópvang.

Verder ruil Lanoye die gegewe om en maak hy van die magsbasis 'n genderkwessie. Ons het nou 'n Koningin Lear, 'n matriarg, vertolk deur Antoinette Kellerman wat haar register volledig bestryk. Eers as die beheerder van haar kinders en welvaart; dan as 'n verloederde persoon wat psigiese beheer verloor. Die waansin – so bekend aan vele Shakespeare dramas – word hier ondersoek. Die klere verander. Eers korporatiewe drag; dan slaapklere, 'n deursigtige rokkie ...

Van hakkies na plakkies. En 'n kapsel wat maller en deurmekaarder raak.

Kellerman word ondersteun deur mede-spelers: die twee skoondogters (vertolk deur Rolanda Marais en Anna-Mart van der Merwe) se klere verraai ook hul innerlikes. (Alison Lurie wys immers hierna in The language of clothes (1981) dat klere 'n persoon opsom). Roland Marais is spoggerig geklee en Anna-Mart van der Merwe dra blink, uitspattige klere. Hul aksente verraai ook hul stand en wanneer Marais brry, is sy weerloos in die rusie oor kinderloosheid en die jaloesie tussen die skoonsusters. Van der Merwe is skitterend in haar vertolking van 'n dom, manipulerende vrou. Die matriarg noem hulle pofadders.

Want die matriarg wat haar naam wil afdruk op aandele, beheer haar kinders met afpersing. Die emosionele geweld in hierdie familie-romanse word 'n tragedie met die waansin en dood van 'n kind.

André Roothman se transformasie van raadgewer tot blinde man simboliseer wat in hierdie drama gebeur. Sy liggaamsbeheer is oortuigend. Kyk hoe staan hy eers ... Neels van Jaarsveld bewys weer vierkantig hoé veelsydig hy is. In sy benepe blou pak klere probeer hy sy broers troef: Wilhelm van der Walt en Edwin van der Walt wat puik is in hul vertolkings. Matthew Stuurman praat Engels en Afrikaans – om die spieëlaspek van vertaling verder te beklemtoon. Edwin van der Walt (as Cornald) ruk aan die hart wanneer hy 'n vertrapte, verslaafde vertolk.

'n Mens sou ook oor die musiek kon skryf wat verder die dramatiek van alles beklemtoon. Die naaktheid en sekstoneel is goed ingebed. Basson is 'n ou hand. Hy weet presies hoé om die grensoorskrydende te navigeer.

Die gehoor het dikwels gelag vir die taal wat skerp, beeldend en selfs vuig is. Nou ja, lag is 'n komplekse emosie.

In die eerste helfte van die drieuurlange produksie word die sleutels gegee wat die kyker in die tweede helte sien ontplof. Van klein besigheid tot sakeryk. Lojaliteite wat geeïs word met 'n jongste broer wat nie wil saamspeel nie. Familietwis en hebsug.

Hierdie teks is 'n hérverbeelding van die oorspronklike soos Michael Almereyda se Hamlet (2000) met Ethan Hawke.

Harold Bloom het insigryk geskryf oor King Lear wat hy as meer ironies as Hamlet beskou het in sy studie oor hierdie drama in Lear: The great image of authority (2018).

Kyk wat gebeur in hierdie drama met Cordelia, Goneril en Regan ... en kyk hoe die props verwyder word deur behendige teaterlui.

En Elizabeth Lear se jambes oortuig: “'n Tumor met die voorkoms van 'n mens, / 'n pitsweer wat ek met 'n seun verwar ...”

Hugo Theart het dit as opdragstuk opgevoer vir die 25e bestaansjaar van die KKNK en so 'n man moet eweneens die eer kry.

Teater uit die boonste rakke.


© Joan Hambidge  

Rubriek | Woody Allen – A Rainy Day in New York (2019)

$
0
0
I

Dis nou maar eenmaal so met Woody Allen: hy is die meester van sub-teks. Hy maak 'n film oor die liefde teen die agtergrond van sy geliefde stad New York, en meer gebeur as wat die blote oog met 'n eerste oogopslag mag raaksien. Daar is kopknikke na Manhattan en Vicky Christina Barcelona, maar hier gebeur iets anders. Twee jongelinge besoek NY, vertolk deur Elle Fanning as Ashleigh Enright en Timothée Chalamet as Gatsby Welles. Ashleigh moet met 'n regisseur (Liev Schreiber as Roland Pollard) vir haar universiteitsblad 'n onderhoud voer. Gatsby het inmiddels geld uit dobbel gemaak en kan 'n heerlike tyd in 'n duur hotel bekostig.

New York het egter sy eie agenda, merk 'n karakter op en dis presies wat hier gebeur. Terwyl Ashleigh besig is met die interview, raak Gatsby toevallig betrokke by 'n klein film. Sy rolletjie is dat hy net 'n meisie moet soen, maar sy is die suster van sy eks wat alles van seksuele vermoëns weet. Ashleigh, op haar beurt, word weer ingekatrol by die intrige van die regisseur se produksiebestuurder, ene Ted Davidoff (Jude Law) wie se vrou hom verneuk met sy beste vriend. In die reën konfronteer hy sy vrou, terwyl Ashleigh hom bystaan. Die regisseur is soek; hy dink die rolprent is nie goed genoeg nie.

Ashleigh beland toevallig op die stel van 'n Franse hartebreker (Diego Luna as Francisco Vega) wat vir haar lieg dat sy meisie hom gelos het. Die pers slaan toe en sy is op TV as sy nuwe squeeze. Gatsby sien dit toevallig in sy hotelkamer. Hartgebroke in 'n kroeg ontmoet hy toevallig 'n gesellin.

Hy neem haar na sy ouers se party - wat hy probeer ontduik het - maar ongelukkig het sy tante en oom hom vroeër die dag in die MOMO raakgeloop. 

Alles werk soos in die film soos 'n Franse klug. Misverstande, toevallige ontdekkings, leuens.

Die Wendepunkt is wanneer sy moeder hom voor stok kry oor sy gesellin. Hierdie konfrontasie is 'n hoogtepunt wanneer sy onthul sy was sélf 'n demi-monde in haar jeug. Sy het egter op haar man verlief geraak en wat haar seun as pretensie ervaar, was egter haar poging om te ontsnap van haar verlede. Sy ly steeds aan haar jeugdige oordeelsfoute. Cherry James lewer hier 'n vertolking wat 'n Oscar-nominasie waardig is.

In die briljante slottoneel nadat die Ashleigh bely niks het tussen haar en die akteur gebeur nie, is daar 'n koetsrit deur New York. (Sy moes immers holderstebolder met 'n reënjas die akteur se apartment verlaat weens die onverwagse terugkeer van sy vriendin.) Ons weet egter wat met koetse in sprokies gebeur.

Maar Gatsby kry koue voete, gee vir haar geld en keer terug - in Central Park - waar hy Shannon (Selena Gomez) ontmoet.

II

Humor is daar volop. 'n Verloofde wie se lag haar bruidegom so ontstig dat hy die troue wil kanselleer. Ashleigh wat hik wanneer sy seksueel opgewerk word. Roland wat dronk en onbeholpe raak. En 'n konfrontasie tussen huweliksgenote wat mekaar wedersyds van ontrouheid beskuldig. Die musiek - en Gatsby wat klavierspeel - gee iets melancholies weer.

III

Die film behoort aan Cherry Jones as Mevrou Welles. Met 'n hele paar Tony-toekennings agter die blad en 'n vertolking in The glas menagerie was sy 'n uitstekende keuse. En haar rol in 2018, Holly, the feministiese moeder van  June/Offred in The Handmaid's Tale is met 'n Emmy bekroon. Verder is sy 'n openlike lesbiese vrou.

'n Mens kan gewoon A rainy day in New York gaan kyk net vir haar vertolking van die moeder wat aan haar seun haar donker verlede bely. Sy speel met haar oë en vertolk die diep ontnugtering wat haar jeugfoute ingehou het. Hierom haar soeke na welvaart. Haar stem is skor.

En dalk is dit presies wat Gatsby verstaan in die skokkende onthulling. Die lewe is kort en jy moet doen wat jou hart begeer. Hy weet immers wat dobbel behels!

IV

Kontroversie was daar rondom die film. Die MeToo-beweging het weer toegeslaan maar dit was Jones wat Allen verdedig het:
Cherry Jones defended Allen in April 2019, saying, “[...] I went back and studied every scrap of information I could get about that period. And in my heart of hearts, I do not believe he was guilty as charged [...] [t]here are those who are comfortable with their certainty. I am not. I don’t know the truth, but I know that if we condemn by instinct, democracy is on a slippery slope.
Jude Law was eweneens knorrig dat die film nie in die VSA uitgereik is nie en van die jonger akteurs het egter teen Allen gedraai.  'n Regter het hom in die 90er jare onskuldig bevind aan molestering en wel gemeen dit was simboliese bloedskande dat hy betrokke geraak het by sy aangenome stiefdogter, die kind van Farrow en André Previn.

Maar Mia Farrow en gesante hou die aantygings warm. Die dogter Dylan wat glo op sewe gemolesteer is (wat deur die regter verwerp is) bly eweneens voor in die koor (Dylan Farrow on Her Father, Woody Allen/ 'He's Lying and He's Been Lying For So Long' | Glamour. Besoek 11 November 2019).

Dit is wel noodsaaklik om te fokus op sy filmkuns en te kyk na die bakens wat hy gelewer het as rolprentmaker. 'n Morele oordeel oor iemand se lewe is iets anders as om sy filmkuns te verdoem of sensureer.

My gunstelinge:

Annie Hall (1977), Interiors (1978), Manhattan (1979), Love and death (1975), Zelig (met Saul Bellow en Susan Sontag) uit 1983. Hannah and her sisters (1986), Deconstructing Harry (1997), Matchpoint (2005) en Vicky Christina Barcelona(2008).

Kyk net na die uitstaande rolverdeling van die jongste rolprent:

Timothée Chalamet as Gatsby Welles
Elle Fanning as Ashleigh Enright
Selena Gomez as Shannon
Jude Law as Ted Davidoff
Diego Luna as Francisco Vega
Liev Schreiber as Roland Pollard
Kelly Rohrbach as Terry
Annaleigh Ashford as Lily
Rebecca Hall as Connie
Cherry Jones as Mrs. Welles
Will Rogers as Hunter Welles
Suki Waterhouse as Tiffani
Ben Warheit as Alvin Troller
Griffin Newman as Josh
Kathryn Leigh Scott as Wanda
Taylor Black as Dana
Don Stephenson as Bemelmans Bar Waiter
Tre Summers as Gripper James

Resensie | Marita van der Vyver – Grensgeval (2019)

$
0
0
Marita van der Vyver – Grensgeval. Penguin, 2019. ISBN: 978 1 4859 0379 6

Resensent: Joan Hambidge

Die verlede is ‘n land waarheen jy nooit kan terugkeer nie

I
Ruan Kemp se Gedeeltelik bewolk het vroeër vanjaar by Tafelberg verskyn met ‘n opdrag: vir D.B. Die roman het polemiek gelei oor wat behoort het aan die Dave Bishop en wat Kemp bygelas of herinterpreteer het? Dit bly ‘n komplekse gegewe waarop die antwoorde eers later gevind sal word (Woorde Wat Weeg | Resensie | Ruan Kemp – Gedeeltelik bewolk, 2019).

Nou kom Marita van der Vyver met Grensgeval (Penguin) en sy dra haar boek op aan Dave Bishop, haar voormalige eggenoot en ‘n karakter in Griet skryf ‘n sprokie.

Grensgeval is ‘n boek oor die grensoorlog (Angola) en verwys ook na die sogenaamde borderline personality disorder. Dit verwys eweneens na paranoïese skisofrenie en bipolariteit. In hierdie boek – ‘n onthouboek – beweeg die hoofkarakter Theresa Marais terug in haar verlede as ‘n bevoorregte wit kind. Sy besef as ouer persoon hoe min sy geweet het van die bestaan van minder bevoorregtes en nie-wit-mense in die ou-Suid-Afrika. Met die roman wil sy dan probeer bepaal hoé dit gebeur het dat sy so oningelig was. 

Haar man – eintlik eksman Theo – se ervarings wat in ‘n boks opgesluit word, is dan ‘n Pandorakis vol geheime. Die ontdekking van ‘n Kubaanse soldaat se brief aan sy kind neem haar na Kuba om die brief terug te gee. 

Sy oorhandig ook Theo se briewe aan sy moeder in ‘n verloopte Sunnyside. Hier ontdek sy in die rassistiese skoonmoeder se woonstel ‘n foto van haarself. Sy is die bruid op die foto, maar helaas uitgesny uit die kiekie (44).

Die besoek aan Havana is eg beskryf. Sy wil egter meer as ‘n toeris wees en besoekers aan Kuba, soos hierdie reisigerleser, weet hoe outentiek sy die kos, die hotel en die ambiance van hierdie verruklike wêreld beskryf word wat vir soveel jare in jong Afrikaners se gemoed gedemoniseer is.

In die beskrywings van ouer Afrikaners is die gebruik van die woord opneuk erger as die k-woord (94), wat weer eens bewys op watter vasteland ons geboer het.

Sommige ervarings word inderdaad nooit vergeet nie, net onderdruk (107). Hierdie goed geskrewe, hoogs leesbare roman navigeer die pynlike ontdekkingsreis van Theresa.

II
Die roman word onder verskillende titels ingedeel wat die verhaal konkreet begelei, soos “Hemingway se bed” en “'n Vuurwapen”. Hierdie twee hoofstukke wat ek uitsonder, is gelaai met subteks. Die skrywende Hemingway in die hotel Ambos Mundos, is ‘n belangrike kode vir die teks. Hemingway is ‘n toeristiese baken in Havana en sy vriendskap met Castro gee ‘n ander blik op die vertellende instansie wat grootgeword het met ‘n negatiewe indruk van hierdie staatshoof (Woorde Wat Weeg | Reisjoernaal/ Kuba & Mexiko, 2004Besoek 15 November 2019).

Sy het somervakansies beleef, terwyl haar man op die grens was. Hierdie ervaring het hom so verwond dat hy in selfs ‘n vuurwapen op haar rig. In die beskrywing van ‘n ongelukkige huwelik wat gekenmerk word deur emosionele geweld, vind die leser ‘n hoogtepunt in Van der Vyver se oeuvre.

Die beskrywing van medespelers in Kuba – soos Ruben, Lazaro en Oreste – word eweneens goed gedoen. Newekarakters (soos die prokureur, Nini, die skoonmoeder en ouers word goed geteken. Die gesprek met die moeder en self is pynlik-eerlik. Ook die kwellinge rondom die lyf en seks, is eerlik.)

Die roman wentel om verskillende opposisies: haar man se troostelose weermagervaring teenoor haar onskuldige ervarings; haar vriendin in Pretoria se ervarings teenoor ‘n bestaan in die Kaap; hede teenoor verlede; die jeugdagboeke teenoor die man se “swart joernaal” (ook ‘n army boks) en die pa se brief.

Daar is oomblikke in hierdie roman wat so pynlik is dat ‘n mens eers die boek moet toemaak.

Dit is ‘n roman van boetedoening (‘n brief wat gevind word en vergifnis wat begeer word) en ‘n ondersoek na die letsels wat oorlog op ‘n mens laat.

Die toneel waar ‘n Munch-koppie uit Theresa se hand geklap word en die “preek” in die kerk, is eweneens dwingend beskryf. (Per ongeluk ‘n dubbelsinnige taaipou: tikland in plaas van Stikland op bladsy 258.)

Metabletika is die konsep van J.H.H. van den Berg: die ontoevallige samehang van gebeure (Metabletica - WikipediaBesoek 15 November 2019).

Twee romans ondersoek Dave Bishop, een vanuit ‘n meer gedistansieerde manlike perspektief; die ander vanuit ‘n vroulike, intiemer hoek.

En ‘n mens kan nie die verlede regmaak of regdokter nie.’n Mens kan alleen dit in die herinnering en in ‘n roman of nie-fiksie besoek. Die brief aan die geliefde dogter (Mi Querida Hija) is ‘n pynlike analise van wat oorlog aan mense doen en die hoop dat ons dit kan vermy.

Die afwesige teenwoordigheid wat altyd sou bly spook.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)



Resensie | Ian McEwan – The cockroach (2019)

$
0
0
Ian McEwan – The cockroach. Jonathan Cape, 2019. ISBN 978 1 529 11 292 4

Resensent: Joan Hambidge

Literêre duimgooiery ('n term van T.T. Cloete) is hoe 'n mens die jongste novelle, The Cockroach van Ian McEwan, ten beste sou kon beskryf. Dit is 'n klein boekie van honderd bladsye wat in gesprek tree met Franz Kafka se Metamorfose en al die bekende satirici wat politieke en sosiale omgerymdhede aan die kaak gestel het. Boonop gooi hy duim ook langs die politieke woelinge in die Verenigde Koninkryk.

Hier te lande is Etienne Leroux se Magersfontein, O Magersfontein van 1976 'n briljante voorbeeld van satire: die skrywer plant 'n teoretikus se siening oor satire in die roman as 'n sleutel.

Satire werk immer met ironie, hiperbool én sarkasme. D.C. Muecke se bekende studie The Compass of Irony (Methuen,1969), en al die merkers van ironie, word ryklik deur McEwan se novelle geaktiveer. Ene Jim Sams word een oggend wakker en besef hy het verander in 'n groot kreatuur. Hierdie metamorfose verwys natuurlik na Kafka. McEwan plaas die gegewe binne die Britse domein: die mees gesiene man in Engeland word nie deur reëls aan bande gelê nie. Nie eens deur sy eie party nie ...

Brexit is kompleks en wat 'n mens waarneem op CNN is net die tippie van die ysberg. Hoe meer 'n mens lees as buitestaander, hoe minder begryp jy al die intriges. Wat ons onmiddellik by die eerste kwessie van hierdie novelle bring: dit is geskryf vir 'n in-leser wat al die nudge-nudge, wink-wink-verwysings sal snap. Die buite-leser geniet wel die besondere styl en aanslag.

Die ooreenkomste tussen lewendes en dooies (so lees ons in die opdrag) is toevallig. Jy kan egter nie die rolspelers met vreemde haarstyle en 'n vreemde gebit miskyk nie. Of die "scorn of derision" (97) nie. Downingstraat is hier, die Division Bell, en ene President Tupper.

In Love Actually, Richard Curtis se briljante film van 2003, vertolk Hugh Grant die eerste minister. Sy ikoniese danstoneel op Jump for my Love laai alles met speelse satire. Hier is daar ‘n banket met ‘n Sinatra-nabootser wat “My Way” sing. Gloria Gaynor se “I Will Survive” laat ‘n tranerige gehoor opstaan.

Die sogenaamde "vices and follies" van die oortreders in enige vorm van satire word aan die kaak gestel met die hoop dat daar 'n beter bestel gevind sal word. Hiermee besef 'n mens dat 'n satirikus in wese iets van 'n romantikus of dromer is om te dink dat sý, of háár boek of traktaat, die magshebbers in hul spore gaan stuit. Waarskynlik waarom satirici so onsteld is wanneer hulle gesensureer word; hulle het immers 'n beter orde in gedagte. (Leroux; Anton Kannemeyer, et al.)

Waar McEwan homself oortref, is wanneer die kokkerot (blattodea) sy ellendes bely in ‘n toespraak.  Die liefde vir die donker - wat net soos by mense - 'n lewenswyse is! En die "repulsive taste for clean water" (98) word uiteraard ironies bedoel. Daar word ook 'n dwarsklap gegee na aardverwarming, oorlog en bedrog in 'n hiperboliese beskrywing wat 'n mens laat skaterlag. (Die kodewoord hier: Reversalism.)

Kafka se boek speel in 1915 af wanneer Gregor Samsa verander in ‘n insek.

In ‘n “ungeheures Ungeziefer” het Nabokof soos volg oor hierdie boek geskryf: The transparency of his style underlines the dark richness of his fantasy world. Contrast and uniformity, style and the depicted, portrayal and fable are seamlessly intertwined" in sy beroemde Lectures on Literature (Weidenfeld and Nicholson, 1980: 260). 

Dit is eweneens van toepassing op McEwan se novelle.

Ungeziefer is ‘n “dung beetle”, maar volgens Nabokof, ‘n lepidopteris, het ons by Kafka eerder ‘n gogga met vlerke. Nabokof was ‘n uiters punteneurige leser wat elke straat of verwysing in ‘n teks nagespeur het soos ons weet uit sy lesings aan Cornell Universiteit.

En hierdie spitsvondige gekibbel wat ‘n mens in sy notas vind, bewys dan dat Kafka se gogga in Ian McEwan se novelle ingevlieg het.

Inderdaad ‘n Verwandlung of metamorfose. Want die politieke agtergrond het nie verander nie.

Op wie slaan Archie Tupper in Washington? En verwarring rondom taal lei tot misverstand. Soos die “scales will drop” wat die vertaler letterlik interpreteer.

‘n Mediastorm rondom Jane Fish is presies hoe dit werk. Sy word “pipe-smoking Jane” in  spotprente, omdat sy eenkeer in Belfast ‘n pyp se rook in ‘n kind se gesig geblaas het om te wys hoe sleg sekondêre rook vir ‘n mens is (71).

Daar is ‘n spel rondom nabootsing en die “blattodean core”. Mense hier is blote afskynsels van mense. Nabokof sou waarskynlik ook die roete van kokkerot gevolg het. Die Samsa-woonstel het hy ‘n skets van gemaak (257).

As jy ‘n smoel vir satire het, is hierdie geel boekie vir jou.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Media24)

Huldeblyk | Réna Pretorius (1932 - 2019)

$
0
0
In 1979 is ek die voorsitter van die Afrikaanse Studiekring ('n studentevereniging) aan die Universiteit van Stellenbosch. Ons nooi verskillende sprekers om met ons te kom praat, en een van die hoogtepunte was die besoek van Réna Pretorius, later hoof van Afrikaans aan UP, saam met A.P. Grové en Elize Botha.

Die waardige vrou daag op met 'n hoed en handskoene. En sy lewer 'n uitstekende analise van N.P. van Wyk Louw se "Groot ode" waarin sy onder andere op die musikale struktuur van die gedig wys. Daar is 'n boeiende verwantskap met Beethoven se Grosse Fuge in die sogenaamde versoening van "gees en intellek".

Die kontrapuntale styl word 'n dialektiese sintese, by sowel Beethoven as Louw, meen sy (Ryk domeine, 119).

Louw, beweer sy verder, is nie religieus onbetrokke of neutraal nie. 'n Dosent van die departement vererg hom en meen dat Louw geen Christen was nie. Pretorius bly hoflik en wys op die metafisiese soeke wat regdeur sy werk loop. 

Hierna lewer sy commendatio's vir my en Deon Opperman toe ons die Eugène Marais-pryse ontvang in 1987. En kapittel my, omdat ek kougom in my mond het. (Uiteraard weens spanning, krabbel ek terug).

Hierna het ons mekaar beter leer ken en deur die jare het ek haar ongelukkig net tweekeer gesien op besoek in Pretoria. Haar werk het egter deurgaans beïndruk. Sy was ook opgelei in die wiskunde en hierom is haar lesings en essays altyd logies uiteengesit.

Sy het die digter T.T. Cloete se werk as besonders ondersoek en die parabool as 'n versoening tussen die wiskunde en letterkunde gesien. Wyle Lucas Malan het sy doktorale studie onder haar leiding voltooi (saam met J.C. Kannemeyer) onder die titel Paradoks & parabool wat handel oor die latere werk van Ernst van Heerden (Haum, 1992).

Van haar artikels is opgeneem onder die titel Ryk domeine (Human & Rousseau, 1984). Eybers, Louw, Peter Blum, Cloete, selfs Totius se werk word vir die leser oopgemaak.

Oor Van Heerden skryf sy insigryk as 'n beeld-virtuoos en ondersoek Van Wyk Louw se stelling dat 10 goeie gedigte 'n digterskap bevestig. Sy meen daar is egter meer as net 10 en sy wys op die spel met die tyd in Van Heerden se digkuns.

Oor Elisabeth Eybers se ironie skryf sy goed. Sy was die kritikus wat ons daarvan bewus gemaak het dat Eybers se gedigte - ten spyte van "die uiterste beknoptheid en kernagtigheid" - tog die indruk van spontaneïteit en onmiddellikheid maak (Ryk domeine, 79).

Sy kyk na die stigiese verse en die rym in haar poësie. Hier is die wiskundige aan die woord wanneer sy prinsipes van die gedigte ondersoek.

Opperman en Totius. En hoe 'n digter 'n ander digter se idees verwerk in die ondersoek tussen "Die gees van Donker Afrika" en "Clat Boek" van Opperman.

Oor Leipoldt is sy eweneens in die kol wanneer sy "Vrede-aand" herwaardeer.

Telkens in al haar lesings oor die digkuns gaan sy terug na oertekste: die Nederlandse Bybel, die Joodse Talmoed, Latynse geskrifte, o.a.

Nou onlangs maak sy 'n buiging in Kerneels Breytenbach se roman Hond se gedagte
(2019) en in Stet is daar destyds 'n foto van haar geplaas - weliswaar satiries - omdat sy só waardig was. Maar diegene wat haar geken het, sou weet sy was 'n besondere mens en beslis nie hovaardig nie.

Sy sou die urbanité raakgesien het en dat hierdie send ups verhulde huldeblyke en erkennings was van haar statuur. 

'n Hele geslag jong lesers het sy leer stiplees en Johann de Lange is eweneens positief oor haar invloed op sy denke.

'n Enorme intellek en besondere stilis. Wat sy oor Peter Blum skryf, is eweneens op haar van toepassing: die gawe van die ironiese saamdink van teenstrydighede ... 

Met haar vertrek, dink 'n mens ook aan Elize Botha - 'n lewe in woorde - en aan die werk van Grové. Ons mis sulke groot literatore in ons huidige tydsgewrig. 

© Joan Hambidge

Resensie | Etienne van Heerden – Die biblioteek aan die einde van die wêreld (2019)

$
0
0
Etienne van Heerden – Die biblioteek aan die einde van die wêreld. Tafelberg, 2019. ISBN 9780624089216.

Resensent: Joan Hambidge

I

Ons leef in die Republiek van taboe. So staan dit in hierdie roman opgeskryf. Inderdaad so. In 'n tyd van ongelooflike sensitiwiteite en aandagekonomie. 'n Tyd van onmiddellikheid. Van die globale het die hier-en-nou geword. Van onsekerheid. Van linguicide. Littekenliteratuur. En wat nog. So word die roman opgesom:

Prokureur Ian Brand stuur 'n ondeurdagte twiet die kuberruim in en sy lewe word oornag pure hel. Thuli Khumalo, studenteaktivis op 'n kampus wat stink na petrol en traangas, moet kies tussen vaderverraad of haar beginsels versaak. Snaar Windvogel, vroeër van Matjiesfontein, is nou in transisie onder die lem van 'n enigmatiese plastiese chirurg. En al hoe gereelder slaan 'n kruisboogmoordenaar in die Moederstad toe...

Hierdie en vele ander fassinerende karakters bevolk 'n landskap waarin die enigste sekerheid ónsekerheid is. Want Etienne van Heerden se tergend aktuele nuwe roman sê veel oor die tyd waarin ons lewe, waar privaatheid en identiteit abstrakte begrippe geword het, fopnuus ononderskeibaar van die werklikheid, en “die waarheid” klaarblyklik 'n onhaalbare ideaal.

En dit is inderdaad waaroor hierdie roman handel. Oor verglyding op alle vlakke: gender, leuens wat as waarheid paradeer, intellektuele bakens wat nie meer staan nie ...

Een emmer oor Rhodes se standbeeld het hoër onderwys verander in ‘n ommesientjie.

Die lywige roman karteer die #Rhodesmustfall- en #feesmustfall-bewegings en die impak op die moderne mens se lewe. 

Verskillende landskappe word ondersoek: Kaapstad, die Karoo, Matjiesfontein, Boedapest, Shanghai, Beijing ... Ook landsgrense het fluïed geword.

Die titel verwys na die vader se ervaring van die biblioteek en die moeder wat dit dan sien as 'n biblioteek aan die einde van die wêreld.

II

Rondom die dramatis personae, te wete Ian Brand en sy medestudent, Thuli Khumalo wat 'n kursus in vertaalkunde aan die Universiteit van Kaapstad volg, word die politieke omwentelinge van die afgelope tyd aan universiteite op 'n ryk, geskakeerde wyse onder die loep geneem.

Ian se seksuele verhouding met Elizabeth, 'n fiksie-uitgewer, gee ruimte vir kommentaar op wat uitgewershuise tans behoef. Dat nie-fiksie sterker as fiksie geword het. En vra die wêreld nie al hoe sterker verhale - in Philip Roth se woorde - as wat enige fiksieskrywer kan bedink nie?

Witheid, meertaligheid en die rol van jou eie taal, word aan bod gebring. Thuli verteenwoordig die swart teenpool: mense wat in die struggle geveg het en nou deur korrupsie uitgerangeer word. Haar reaksie op haar vader (wat ek nie vir die leser wil verklap nie) is 'n siniese kommentaar op wat skrywers doen. Sy vertrek na Sjina om navorsing te doen oor grond en die betekenis daarvan.

Daar word eweneens kommentaar gelewer op die huidige stand van sake in ons uitgewersbedryf. Die vrae wat hulle behoort te gevra het, word 'n kritiek op die digkuns wat 'n bedryf van gedigte oor die digkuns geword het met jonger digters en hul narcisme op sosiale media. Ook die juigende resensies word aangevat en die "kultuur onder beleg lek sy eie wonde" (254).

Hierdie roman is, soos Casspirs en Campari's uit 1981, 'n tydsdokument.  Die onnadenkende twiet van die hoofkarakter veroorsaak ernstige probleme. Die roman het 'n dubbele bodem (208): elke stelling of kritiek openbaar 'n ánder kant van die saak.

Rassisme, triggering, kunswerke wat verwyder word omdat dit mag aanstoot gee, word deel van die aanbod. Die twiet eggo Helen Zille se kolonistiese twiet.

'n Plastiese sjirurg se "verrukking" is die popliteale fossa (Popliteal fossa/ Anatomy and contents | Kenhub. Besoek 29 November 2019).

Kniefossas as treurige oë word 'n kommentaar op ons tyd waar alles reggestel kan word deur sjirurgie. Volgens hierdie kommentator is vel ook manipuleerbaar. Hy verander die gender van Snaar(tjie), 'n karakter uit In stede van die liefde (2005).

In 'n pynlike afdeling ("Trigger warning") lees 'n klasgenoot Jerome Maarman 'n verhaal uit sy lewe as bruin mens voor. In hierdie afdeling word rasvooroordele en hoe mense in die ou-Suid-Afrika verminder is (en selfs van diefstal beskuldig is) 'n pynlike onthulling. Ook wanneer Ian in sy "fuck buddy" se kas huil oor sy wete dat hy in wese alleen is.

Die beskrywing van ‘n ete aan ‘n ouerhuis in Welgemoed is in die kol. Boerboel en al met die soetpampoen en gestolde lamsboud …

III

Die roman ondersoek wat alles gebeur wanneer jy clickbait word. Dit is – soos reeds uitgewys – ‘n tydsdokument.

Soms word kwessies herhaal (uiteraard omdat dit vanuit verskillende perspektiewe beskou word) en die sondes van inlees, word soms netjies gepypkan (327).

Hoe die impak van dekolonisasie werk, word gesatiriseer in ‘n Monopoly-speletjie van Jack Lemkus, ‘n speelgoedsmous. (In die tekening van hierdie karakter is daar aardse dialoog soos “vanaand spring ons die poppe plat”, 337). Daar is ritte in ‘n Alfa en hierdie roman sou ook ‘n teks van paranoia genoem kon word. Die vrees vir afluistering en openbaarmaking loer om elke draai.

Die kwessie van gesigsherkenning (en verandering) kom ook aan bod. Hier trap ek fyn om nie die plot weg te gee nie, ofskoon hier ‘n skeut suspension of disbelief aan bod kom.

Piekenier? ‘n Uiters tersaaklike naam (Piekenier betekenis en definitie. Besoek 29 November 2019).

En is voolkop met opset so gespelle op bladsy 418?

Die verwysing na Boccacio se Decamerone (1313 – 1375) is relevant en die werklike restaurant in Stellenbosch word ‘n voertuig om die Stellenbosse mafia – wat hier vergader – te ontmasker. In Boccacio se raamvertelling word daar vertél om die swart pes af te weer. (Hier het ons sewe afdelings: Brandmuur, Tsotsikapitaal, Kwarantyn, Die Instituut vir Aanmoediging, Swart Suidooster, Hashtag Shanghai, Die blioteek aan die einde van die wêreld wat die storie raam.) Selfs die Spur se mitologie kom aan bod nes spuugbakkies en die Hoerikwaggo.

Vir sommige lesers mag die gevoel wees dat ons nog nie heeltemal presies weet waarhéén hierdie nuwe orde op pad is nie. Wat sou Flaubert met sy langdurige geduld hiervan gemaak het? Of moet ons eerder luister na Deleuze se Postscript on the Societies of Control? Susan Sontag se “Project for a Trip to China” praat ook saam (179) nes Paul French se Midnight in Peking (1937). Grensverhale versus littekenliteratuur. Niks kan meer weggesteek word nie.

Uiteindelik lewer die roman veral kommentaar op die posisie van Afrikaans, op die taal as etniese merker en hoe Ian Brand weet sy taal het getransformeer van kombuistaal tot hof- en wetenskapstaal (414). En hoe hy gesig verloor het oor sy twiet en kommentaar lewer op die nuwe kennissisteme wat ons lewens radikaal verander het. Hierom lyk die biblioteek van die toekoms anders vir sowel hóm as vir Thuli.

Vandaar die siniese opmerking: Die Biblioteek Wat Nooit ‘n Besoeker Sien Nie

Ander lesers mag dit loof vir die uitsonderlike blik op die hier-en-nou in ‘n tydvak waartydens loerbroer ‘n werklikheid geword het met kunsmatige intelligensie, die lewe as ‘n virtuele droom, kuberutopie.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)

Resensie | Ronelda S. Kamfer: Chinatown (2019)

$
0
0
Ronelda S. Kamfer – Chinatown. Kwela Boeke, 2019. ISBN 978 0 7957 0950 0

Resensent: Joan Hambidge

Kamfer se debuut, slapende honde (2008), word opgevolg met grond/Santekraam (2011) en Hammie (2016). Haar gedigte is in Nederlands en Italiaans vertaal. 'n Keur uit haar werk verskyn in Frans.

Die titel aktiveer Roman Polanski se briljante film: Chinatown van 1974 wat bloedskande en geweld ondersoek met Faye Dunaway en John Huston. Met Jack Nicholson en Polanski in ‘n kameerol.

‘n Neus word oopgevlek in hierdie dramatiese film oor waterbedrog en moord met die bekende woorde:

Forget it, Jake. It's Chinatown …

Die titel aktiveer dus 'n donker ondergrond. Sy doen met hierdie gegewe wat Quentin Tarantino doen met Polanski en Sharon Tate in Once upon a time in Hollywood ( 2019). Bekende gegewens is net die stellasie waarteen eie ervarings en interpretasies geplaas word.

Kamfer ondersoek die bestaan van die bruin mens en al die ellendes wat dit inhou. Die debuut bevat uitsonderlike hou-in-die-maag-gedigte soos “’n gewone blou Maandagoggend” waar pyn beleef word. Die moeder se weerlose, uitsiglose bestaan is in Hammie onder die loep geneem met sterk, ironiese verse oor die verskille tussen ‘n wit en bruin kind se bestaan.

In die jongste bundel vind ‘n mens ‘n sterker fokus op die vaderfiguur soos in “Chinatown daddy”:

my pa is soos ‘n Roman Polanski
omring met ou mans wat jong bloed ruik
draai ek om en vra et tu Dad?
sy favourite plek om na toe te gaan is Chinatown
want hy relate met die fake wealth die shiny kak
wat jou oë brand en die reuk van uselessness
(11)

Die digter se verse sluit sterk aan by die parlando-tradisie. Dit is hardegat-verse waarin sy sonder skroom haar argwaan jeens wit mense bely. Die praattaal en Kaaps is opvallend nes die gebruik van die vuige woord. Soos in die debuut staan sy-waar-sy-staan.

Die jongste bundel is vol gelaaide ironieë soos “my poems is nie confessions nie” (50) waarin sy duidelik te kenne gee dat sy krities is oor Sylvia Plath se lotgevalle:

ek voel fokkol vir ‘n wit vrou wat mooi gedigte
geskryf het in 1960s America

(Terloops: Plath was – soos Kamfer – vasgevang in ‘n vaderkompleks. Hierom haar voortydige selfdood, maar skitterende verse wat vele vrouedigters die loef afsteek – ook Kamfer, vir die rekord.)

En skryf sy verder dat haar literêre heroes wen nie Generaal Hertzog-pryse nie; tog bedank sy Antjie Krog in haar nawoord? Haar ouma, lees ons, het haar geleer om sorry te vra; nie sorry te sê nie (57).

Miskien wil sy juis nie hê dat die spreker in die gedig net aan haar gelyk gestel moet word nie? Of het die wrewel te make dat sy bekroon en besing word deur wittes – soos Annemarié van Niekerk – en ‘n wit uitgewershuis se uitvoerproduk is en aan feeste in die Nederland deelneem?

Of wil sy hiermee ‘n standpunt inneem dat sy steeds soos ‘n Bart Nel nog altyd sy sal bly?

Kreatiwiteit word gevoed deur paradokse, dié weet ons. Hierom moet die leser onwillig die kritiese kanttekeninge wegskuif en fokus op die gedigte. En dit is goed. Verpak met dinamiet en onrus.

ek soek nie ‘n plek langs die tafel nie

ek soek nie ‘n plek
langs ‘n women’s enfranchisement act table wat
in 1930 geset is vir white women only nie
hou julle tafel
ons maak vuur buitekant
(28)

Die gewone Kamfer-aanslag is hier: woede, woede en nog meer woede; verwysings na ander digters en ook mob-films; die durende pyn van die neerdrukkende jeug; haat teenoor witmense; die kompromislose aanslag oor afwesige vaders.

Kyk watter boeke word weggesmyt.

Die verse ondersoek die inbeweeg in die ongeneeslike wond. ‘n Handvol goeie verse, maar die gevaar van herhaling van dieselfde temas begin nou opval. Maar terselfdertyd: die meeste digters ontgin dieselfde kwessies en keer terug na die psigiese scene of the crime.

Wanneer sy nie haar anger uitstal nie, maar werklike pyn weergee, tref dit:

terrorist attack

in ‘n hotelkamer in Istanbul
gooi ‘n man my op
die vloer
druk my gesig in die mat

en verkrag my

buite op Taksim
gaan ‘n bom af
ek bel my ma
en vertel haar net
van die een aanval

die een wat sy op CNN
kan volg
(26)

Voor die uitgewer se deur: Dostoyefsky moet lees Dostojefski; en die verkeerde gebruik van wie in plaas van wat (p. 45). Wie = Genitief.

'n Mens word bedruk deur die ellende van die bestaan wat verbeeld word. Selfmoord, verkragting en haar kind wat geleer word van die ABC van white supremacy.

safe word

soms kyk ek
in die spieël
dan sien ek myself
daar waar ek vir dood
agtergelaat is
(34)

Hierdie vers is veral vir Ronelda Kamfer-bewonderaars en die Nederlandse applouskomitee.
Joan Hambidge beklee die Hofmeyr-leerstoel aan die Universiteit van Kaapstad.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Rapport)

Gedig | Joan Hambidge - Venesië

$
0
0
Stanza soos in kamer,
beduie jy uit die hoogte,
voorste taalkenner en meester
van sarkasme.
Op die San Marco
en digby Peggy Guggenheim se huis
– nou 'n kunsgalery –
beskut die sambreel my teen reën
en sneeu soos stippels uitroeptekens
uitsonderlike konfetti
vir 'n troue wat nooit sal plaasvind nie.
Op 'n vaporetta
vaar ek stoutmoedig weg weg weg van jou
en 'n paar jaar later
oorstroom die stad
soos my gemoed indertyd toe jy my versaak
het en herinneringe
soos palings bly glip
deur die hokke broeiend:
beelde vir hierdie gedig
se vele kamers
met jou hart vermoedelik
steeds op droogdok.

Viewing all 819 articles
Browse latest View live