Die groot Tempel 

Jdl

Is jy 'n Sondagdigter?, vra jy

op 'n keer. Neffens die Hanoi-stasie

sonder jou reisend voortvlugtend

tot in die Tempel van Letterkunde Van Mieu

en die Ba Din sq.

By die St. Josef Katedraal

neem ek 'n taxi tot by die Hanoi-stasie

na besoeke aan tempels en museums.

Wanneer begin 'n gedig?

Dalk die aand in die Hanoi-operahuis

'n paar blokke ver van die strafjaart.

Vreemde name en plekke en gewoontes

the making strange of things

beland in my notaboek vir 'n boodskap

aan jou, my toeverlaat en praatpendant.

In die katedraal onthou ek die saamsing

en voorlees uit Die Bybel, 'n geskenk

van my moeder toe geloof gehul 

was in voorskrif en bedompigheid

en 'n prediker gevind later

in 'n gasgevulde motor en in my jeug

dikwels die leviete voorgelees

met my vader die beskermheer

bid toe-oog vir ons Sondagmaal

waar die horlosie op die kerktoring

se wysters nou stilstaan 

in 'n Sabbat geroep chủ nhật,

chúa nhật soos die ander Sondagdigter

sondig sonderling hom oorgee aan 'n wandeling

in New Haven, Connecticut. 

***

Prosopopeia

vir Johan Myburg

By al die meesters

van dié onsigbare bedryf

staan dit opgeteken

dat jy moet buikspreek

jou lyf laat verdwyn 

soos 'n ratse koggelmander

met dakpansgewyse skubbe

en skerp punte

vir beskerming soos 

'n opgeblase keel om klanke

metries ritmies uit te koggel

om almal net weer lie te maak

te verdwyn in 'n bamboesstok

vir die sluikhandel van versreëls

of snags die huis se stilte

te jukstaponeer of uit 'n verre land

te dig oor die dor verlate land

sonder olywe en veels te min katedrale

wat naby is word ver

selde meer as 'n fragment

wat koggel-koggel uit die vergeetboek

van onthou vergeet 

agtervolg deur 'n rotskoggelmander

in die woestyn herinner

aan 'n kleurvolle pantserkoggelkopper

wat in Tanzanië snags onverwags

teen my spring en swart deeltekens

uitspoeg teen die wit muur 

swewend tot in hierdie gedig

asof hy beunhaas net vir my

Resensent: Joan Hambidge

In hierdie jaar lewer Johann de Lange, Johann Lodewyk Marais en Louis Esterhuizen, digters uit die tagtigerjare, wat verskillende vorme van die digkuns ondersoek en in gesprek met die groot tradisie van skryf.

Die digter en resensent Nini Bennett (wat haar onderskei as 'n deeglike stipleser as resensent op die Versindaba) het die volgende oor die bundel geskryf: “Hierdie bundel betrek glas as uitgebreide metafoor in al sy betekenisassosiasies, byvoorbeeld, lig, water, klip, rots, sterre, prismas, kristal, ensovoort. Glas is sterk, dog broos en breekbaar. Verse oor die natuur, die liefde en die aard of besinnings oor poësie as ambag – oftewel Ars poëtikale poësie – vind hul beslag … dit is duidelik dat ’n ervare digtershand hier werksaam is en dat die manuskrip konseptueel, sowel as in die fynere detail, deurdag en afgerond is.”

Inderdaad. Hierdie bundeltitel aktiveer Simon Vestdijk se De glancende kiemcel (1950) waar hy skryf oor die wese van die digkuns en verskillende vorme en hoe die titel reeds die leser neem na bepaalde temas en motiewe. Esterhuizen se gedigte het nog altyd sterk gewerk met die bundel as eenheid. Selfs bundels waar die eerste gedig en laaste gedig in 'n sirkelgang funksioneer. Daar was al gedig oor water, oor die oog, oor skaak. Nou werk hy met glas. En dit herinner ons aan Petra Müller se pragtige gedig oor glas in Die aandag van jou oë.

En glas in Covid-inperking is ironies genoeg uiters relevant: Consul het aangekondig dat hulle nie meer kan glas kan vervaardig nie weens die verbod op drank.

Op die voorblad van hierdie bundel is daar waterdruppels wat oor die glasoppervlak loop; agterop word 'n gedig geplaas met so sluit:"Kyk, ons reis / begin / met son".

Binariteite of opposisies rig die gedigte. En word dan ondermyn. Die spreker praat met sy toehoorder (hier die geliefde, maar ook die leser) in afdelings wat heet Steierwerk, Buiteligmusiek en Grondwaarts.

Die afdeling Buiteligmusiek ('n Komposisie met tema en variasie in veertig bewegings) aktiveer die aspek van klank waaroor Vestdijk uitgebreid skryf. Die motto van Arvo Pärt is belangrik, omdat hy sy musiek vergelyk met wit lig wat alle kleure bevat. Net 'n prisma kan kleure verdeel en hierdie prisma mag die gees van die luisteraar wees. Die leser moet dan haarself oorgee aan die musikaliteit van hierdie afdeling wat begin:

Die volmaakte akkoord is

'n gloeidraad in 'n glasbol ...

Hierna word die digkuns - en die soeke na die volmaakte gedig "veilig hier, agter die ruit / van 'n gedig" - wat waarsku dat die wit in die gedig die longe is (Geggus se studie word so ingebring in die gedig) waar die digter assosiatief tyd, die liefde en waarnemings gebruik as beeldmateriaal.

Want elke gedig se hart is herinnering, word ons gewaarsku as "reisgesante".

In my eksemplaar word Buiteligmusiek herhaal teen die einde as 'n aparte afdeling. 'n Bonus, want die leser kyk dan na hierdie bundel as sogenaamde narsistiese poësie en die dubbelbollens van gedigte (aldus Patricia Waugh en Linda Hutcheon). Wat hierdie leser terugneem na "Aanloop tot 'n gedig wat nooit geskryf kan word nie") wat die geweld van hierdie land in oënskou neem.

In "Winterlied" word David Lean se film Dr Zhivago (1965) beskou: met Lara se tema en die geliefde (en lesers) wat nooit werklik kan verstaan wat die inspirasie alles inhou nie. Met die yskristalle wat Omar Shariff sien ...

Die digter skryf eweneens in "Blindekol" oor die seisoene van in ingeperkte visie. 

In Blindness and insight skryf Paul de Man oor die blindekol van lees:"'Critics' moments of greatest blindness with regard to their own critical assumptions are also the moments at which they achieve their greatest insights" (109) in Blindness and Insight: Essays in the Rhetoric of Contemporary Criticism (Oxford University Press, 1971).

Inderdaad is die leesaksie gekoppel aan die aporia (the self-engendered paradox) aldus De Man wat soos Geoffrey H. Hartman daarop wys dat die leesaksie "beyond formalism" moet beweeg in Criticism in the Wilderness (1980).

Dit is 'n bundel waarin die digter blyke gee van vormbeheer en gesprekke (implisiet met ander digters) en waarin sy verse losser gestruktureer is as in vorige bundels. Daar is vele metagedigte en besinnings oor die digkuns - dieselfde geld De Lange (Die meeste sterre is lankal dood) en Marais (Ondertussen) se onlangse bundels. 

Melancholie is 'n bergstroom -

die dwaalgang van water tussen klippe,

dit wat ons altoos

na onder neig

om leegtes mee te vul

en altyd weer terug

na die moeë metrum van 'n gedig.

("Swaartekrag").

Inderdaad is melancholie 'n swaartekrag, 'n swart draad wat regdeur hierdie elfde bundel loop.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)

Hierdie roman speel in op die #Rhodes Must Fall / Fees Must Fall-beweging. Dit is 'n hoogs leesbare teks wat die impak van hierdie opstand weergee. Etienne van Heerden het dit aangepak in Die biblioteek aan die einde van die wêreld wat nog nie genoegsaam vertelling geword het nie en té na aan die dokumentasie gestaan het. Ook met 'n stywe skeut suspension of disbelief.

By Jen Thorpe vind 'n mens 'n vertelling van binne-uit en 'n gefiksionaliseerde en dikwels fantasieryke gegewe. Hector, die protagonis, word teenoor Thuli, die antagonis geplaas. Die angs, paranoia en onsekerheid van die spelers word effektief weergegee in 'n binnespraak waar verskillende vertellers aan die woord gestel word.

Die sementblok – waar Rhodes se standbeeld eens gestaan het – is in die afwesigheid steeds aanwesig. Hierdie leser het die beweging eerstehands aan UCT ervaar waar alles begin het en na ander kampusse uitgekring het. Studente se eise teenoor die owerhede se reaksie het tot dispute en opstand gelei. Daardie “underground root system of a forest” – soos dit op bladsy 312 opgesom het – het menige persoon uit 'n intellektuele gemaksone gelig en vele debatte oor postkolonialisme is en word steeds gevoer. Dekoloniseer ons voorgeskrewe werk, was van die eise. Ons is van Afrika en waarom moet ons betaal vir ons studies?

In die korona-tydvak het ons beweeg na 'n volgende vlak: aanlynklasse en verdere begrip vir studente se vrae oor waarom sekere boeke op hul voorgeskrewe lyste land.

Die moderne dosent weet ook dat tydens die 1968-opstande in Parys hoe dramaties denke verander het in die Linguistiek, Sosiologie en Literatuurteorie. Jacques Lacan het in 1968 sy seminaar onderbreek en met Daniel Cohn-Bendit in gesprek getree. Hier het hy dan die idee gekry om die meesternarratief te analiseer teenoor die diskoers van histerie, die Universiteit en die analis.

Die boek het 'n vliegoog-vertelling: elke storie ondermyn of bevestig die voorafgaande soos in William Faulkner se As I lay dying (1930).

Met die studenteopstande is dit dieselfde gesteld: daar is verskillende perspektiewe hierop van diegene wat die gooi van uitskot en die verwydering van beelde problematies vind en 'n miskenning van die geskiedenis tot diegene wat dink dit is reg. 

Die waarheid het immers altyd drie kante. En hierdie boek bewys daar is dalk meer. Van Hector se wit tekkies tot die einde. By die lees van hierdie boek het die verskillende perspektiewe iets van die problematiek opgevang.  Hector en sy meisie, Sindiwe teenoor Thuli, 'n heldersiende karakter wat gevare raaksien; die joernalis, ene Helen; Noné, die president; Ray, die minister van polisie en Adnan. Die roman het dus 'n sterk feministiese onbewuste en kritiseer die "fallostyne", met ander woorde, 'n blinde manlike orde. Dus is die titel dubbelsinnig: #Fees Must Fall maar ook 'n kritiek op die fallologosentriese orde.

Kan ons asseblief nou 'n swart vrouekarakter 'n ander naam as Thuli gee? Sewe dae se simboliese betekenis word ook geaktiveer.

Sarah Lotz se shout ("breathtakingly imaginative, original and entertaining") op die voorblad is ietwat oordrewe, maar 'n belangrike boek is dit wel. Bepaald vir die moderne dosent wat 'n roman oor hierdie tydvak wil voorskryf.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Beeld)

Resensent: Joan Hambidge

As Judith Butler verwys het na "performing gender" kan ons hier praat van "performing race". Ras, klas en identiteit word hier onder die soeklig geplaas in die aangrypende debuut pienk ceramic hondjies. Met die voorblad ontwerp deur Nathan Trantraal.

Ceramics op die kop. Die broosheid en breekbaarheid van alles word so uitgedra. Antjie Krog noem dit tereg 'n weerlose en aangrypende debuut met 'n nuwe generasie wat aan die woord is. Trantraal wys op die "craftmanship" en die invloed van hip-hop. En die "furniture" in die "hys" wat rondgeskuif word.

Dit is verse wat ook in gesprek tree met Adam Small in "ons is nie meer mense wat sing nie" en die digter betree met die hele skare van nuwe bruin digters soos Ronelda Kamfer, Lynthia Julius en Jolyn Phillips, o.a. 'n nuwe ruimte in die digkuns.

Praatverse wat die boodskap voorop stel teenoor die verbale ikoon wat werk met ironie en implikasie. Dit is praatverse met sterk beelde. Slotte tref jou goedskiks tussen die oë. 

In die slotvers "by die barbershop" - vir my pa - word dit 'n volgehoue gesprek met die vader en die kultuur van barbiere. Ons hoor Joe Barber ook saampraat, daardie wonderlike stuk teater at ons twintig jaar gelede wakker geskud het. In hierdie gedig word die vader aangespreek en in die derde strofe word dit 'n selfgesprek en soos in Lynthia Julius se Uit die kroes word hare 'n belangrike sosiale en kultuurkode.

Die barbershop is hier 'n manlike ruimte waar die jong seun ingelyf word in die manlike orde.

Resensent: Joan Hambidge 

Hennie Meyer het in Nuwe stemme 4 gedebuteer. Sy gedigte in Nuwe Stemme (2010) het nie dieselfde impak gemaak as wat die solodebuut nou doen nie. 'n Mens moet die hele bundel sien, vashou en waardeer as 'n kunsobjek. In 2007 neem Meyer deel aan die Sasol Nuwe Handtekeninge-kompetisie met die konkrete gedig "Onder die Belt". 

Hierdie bundel is soos Willem Boshof se KykAfrikaans (2003) waar die kyker (leser) die boek anders beleef as die installasie. Die gedig-as-installasie kry 'n ander betekenis wanneer dit binne-in 'n boek beland. 

Daar is 'n lang tradisie van konkrete poësie en soos language poetry, daag dit die grense van taal/betekenis/interpretasie uit. Behendige digters van konkrete poësie skryf byvoorbeeld 'n gedig oor 'n vlinder wat soos 'n vlinder lyk. Of 'n diamant wat lyk soos een. Die dinglikheid van die woord word vooropgestel.

Elke soort gedig eis sy eie leesstrategie op: die verbale ikoon (well wrought urn) vra vir 'n ander manier van lees as die politieke of maatskaplike vers waar die spreker eksegeties aan die woord is.

Hennie Meyer is ook beeldende kunstenaar en hierdie interne gesprek word voortdurend geproblematiseer. In 2004 het hierdie leser in 'n kunsgalery in Kuba 'n installasie gesien en so het ek hieroor indertyd geskryf:

Vir my is een van die interessantste skilderye ‘n beeld van ‘n skoonmaker wat besig is om ‘n vloer te vee. In sy hand hou hy ‘n besem en dan ondertoe is daar ‘n regte mop! Asof die kunswerk ‘n inspraak op die lewe wil maak.

Wat maak oom Kallie hier?

Daar is 'n gekskeerdery met die vernames van die Afrikaanse letterkunde soos 

Yolande

Yolande

wys my jou tande

en:

Pa

Ek is so jammer

Dat ek was

wat Pa wou hê

ek moet wees (54).

Staan TT / vir Tieties? (56).

Die uwe word as digter en kritikus opgestuur in 'n dertigrandnoot en die sleutel vir die oopmaak van hierdie gedigte is debunking.

'n Hele paar keer het 'n bulderlag deur my gedreun veral met die volgende een:

'n Beter geil

is in die sotste wyn

'n vrolik snaar

op elke trein (57). 

Spelend word hier heerlik en opsetlik "misdoen in die skoene van die grotes". Skakels na die webwerf laat die tekste oopwaaier na ander (oneindige) betekenisse. Il n'y a pas de hors-texte word tot emblemata verhef. Hulle aan Derrida en die addenda.

Maar as kunsobjek is dit voortreflik uitgegee in die spel met die wit-in-die-poësie (kopknik aan Mevrou Geggus), variasies op 'n gedig en selfs 'n braille-teks. Ander een is so klein dat jy 'n vergrootglas moet optel. Tina is 'n uittrek-vers wat konsertina word wat die ou boeregrap aktiveer van die ou man wat in die hospitaal is en die geskokte nursie wat vra waarom staan daar oom op sy oempabaloelie?

"Dit was eers klopdisselboom van Potchefstroom..."

Picasso, Escher, Jackson Pollock, Klee en vele ander kunstenaars word op 'n wonderlike wyse ontmasker of eerder: ontskoen (11).

In die gedig "Verskoning" weet hy wat die kritici se besware sal wees oor sy gedigte en hierom skryf hy dat die romantiek van rym verruil is vir rumatiek (76). "Rondeel onderdeel" (59) is 'n slim woordspel met alles wat in die woord rondeel getap kan word: oordelend, onderlondener, oorledene, ronde dele, onderdele ...

"Ui" (74) speel in op Opperman se woordspeletjies in Kuns-mis.

Ek stel my voor hierdie digter lag oor my resensie en dink hy het my uitgevang, omdat ek geleerderig skryf oor sy bundel. Immers is "Riemtelegram van rym" (60) 'n uitnodiging vir die spelers. "Ek gee vir jou die see" waarop almal mag voortborduur; net soos Johan van Wyk wat op 'n dag in 'n eksperiment "Vroegherfs" opgesnipper het en die reëls arbitrêr saamgesnoer het in 'n nuwe betekenislose vers. Met hierdie bundel weet ons nou dat die postmodernisme inbeweeg het in die metamodernisme.

Resensent: Joan Hambidge

Hierdie debuut van die digter Johann van der Walt (uitgegee deur Naledi) heet Parlement van uile wat uiteraard Jeanne Goosen se 'n Uil vlieg weg (1971) oproep. En Sarina Dönges se In die tyd van uile (2004). Dit is 'n bundel wat getuig van baie lees en nadink oor die poësie. Uile as draers van wysheid; as aankondigers van die dood.

Dit is bekroon met die Ingrid Jonker L'Art Poétique-kompetisie van 2019, wat helaas iets anders as die gesogte Ingrid Jonker-prys is. Op die agterblad word ons ingelig dat dit "moderne benadering" gee tot die poësie en gedigte word "op 'n oorspronklike en teatrale wyse deurgegee". Ons word uitgedaag tot introspeksie en dan: die bundel daag die grense van die Afrikaanse poësie uit ...

Verder ignoreer dit reëls en "kloof sy unieke plek in die spektrum oop".

Met hierdie groot basuinwoorde tel jy die bundel op en wonder: wié het hierdie blakerteks geskryf?

Met 'n eerste lees het hierdie leser baie kanttekeninge gemaak en mooi beelde en pragtige flitse aangestip. Maar as geheel raak die meeste verse nog kant nog wal. Dit kort vormtug en gedigte beweeg alte dikwels verby die slot wat moet sluit. En terloops: die vrye vers het ánder bindmiddele wat die gedig laat "werk" soos klank, herhalende beelde, ensomeer.

En dis jammer dat 'n keurder of werkswinkel nie die verse wat ontspoor, kon regruk nie. 'n Digter met talent word bepaald nie 'n guns bewys met só 'n debuut nie.

Poësie breek reëls (kyk maar na gert vlok nel of Gilbert Gibson of verder terug na e.e. cummings), maar bittermin hiervan vind 'n mens aanwesig in hierdie gedigte. Johann van der Walt hét talent, maar bly weg van die uitgesponne beeld wat jy vir die leser verduidelik.

En daardie foefieslaaid-triek soos in "hoe om 'n digter te vermoor" waar die reël oor die bladsy afwentel, werk nie. 

'n Handvol mooi verse is daar wel. Beelde wat bly woeker in die onthou: 

toekoms lê kompak soos 'n sigaretboks in my hempsak

die groot maluti's staan spookagtig op die einder

argaïese pieke onder versiersuiker toegestrooi

hulle eet die winter uit leë potte

die verf gerasper tot vaalgroen parmesaanskilfers

bo my spoeg die son sy siklus

"die laaste dans" is goed soos "skoolverlaterskamp". Nes "sneeu" en "waar ek ook al gaan" en "sy dra die somer waar sy ook al gaan". Netjies en kompak.

Op bladsy 37 is 'n spasiefout.

Daar woed telkemale 'n polemiek op Facebook van diegene wat meen hoofstroomdigters is nydig en poësie moet toeganklik wees vir almal. Daarvoor gaan lees ons Boerneef of "Klipwerk".

Naledi speel 'n belangrike rol om digters wat nie by die hoofstroom kan uitgee nie, te publiseer.  Dis net jammer dat met elke goeie bundel daar drie minderes volg. Hierdie jong digter kán 'n bundel saamstel, maar hopelik sal hierdie aanwysings leiding gee vir 'n volgende een. Dis nooit lekker om 'n bespreking te skryf en iemand te ontmoedig nie, maar 'n gedig is nie net 'n stuk uitgesponne emosie nie.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Beeld)

Jou sonderlinge staproete vind ons 

deesdae op die internet asof  

'n weergawe van hoe jy

soggens van huis na werk en terug beweeg

het na 'n studeerkamer met uitgestalde woorde 

op die eikelessenaar tussen werkseise: 

Not Ideas about the Thing but the Thing Itself ...

In 'n kladboek staan daar neergekrabbel:

Poetry represents failure ...

My blouversameling met jou gedigte

dra my deur hierdie virale dae:

The cry is part. My solitaria

Are the meditations of a central mind.

I hear the motions of of the spirit and the sound

Jou dae as versekeringsbaas in Hartford, Conn.

verklap dispute nes jou handtastelikhede

met Hemingway en Robert Frost.

Kennis van die afbeelding word nou

die nuwe-normaal, Mister Stevens.

Misverstand en misère met 'n vader,

vrou se apartleef én maagkanker,

maak Harmonium uiteindelik ongedaan.

'n Verering met 'n posseël in 2012

laat my wonder saam met Nick Cave  

hoe het jy verby hierdie troebelhede gekom

op jou verlate roetes op land en oor see:

And the waves, the waves were soldiers moving ...?

Resensent: Joan Hambidge

Tony Ullyatt se River Willows dra die sub-titel: Senryū from lockdown. Tydens die pandemie het die digter elke dag só 'n vers geskryf en na 83 dae was daar 111 gedigte. Ullyatt is 'n uitstekende digter wat in hierdie klein bundel die verlies van sy vrou, die digter Gisela Ullyatt, en die aftakeling wat siekte veroorsaak het, waarneem en opskryf.

Dis treurverse. Maar terselfdertyd vind ons hier 'n ervaring van die oomblik 'n besinning oor die verganklikheid van alles en die vreugde van die natuur.

Day 55

a gaggle of birds

quite lovely to listen to

and envy as well

In Dag 24 tree hy in gesprek met Bashõ, die meester van die Japannese kort vers.

Die gedigte registreer en navigeer die teenstrydige emosies tydens hierdie periode van onsekerheid en onrus. Hierdie digvorm word die menslike haiku genoem teenoor die tradisionele haiku wat die natuur of seisoene beskryf. Dit word altyd in die presens weergegee in reëls met 5/7/5 sillabes wat nie rym nie (How to Write Senryu Poems/ Understanding the Senryu Form - 2020 - MasterClass. Besoek 27 Oktober 2020).

Dit was Opperman wat opgemerk het dat mense tydens emosionele stres in kort sinne praat.

Die impak van hierdie pandemie op die digkuns word reeds op verskeie plekke geregistreer. Op Versindaba word digters genooi om verse oor hierdie tyd van inperking te plaas.

Digters tree in gesprek met mekaar, dit weet ons maar alte goed; (on)bewustelik en kollektief. Ullyatt se uitsonderlike bundeltjie moet saamgelees word met Johann de Lange se Duimnaelsketse wat by Naledi verskyn het.

Kwatryne waar die lewe in oënskou geneem word soos in hierdie een:

Epifanie

Die wond is die mond

wat die lied bevry;

die keep is 'n streep

soos die vloedgety.

En hierdie een:

Genade

Genade is 'n bitter drank,

'n rare aangekweekte smaak.

Bitter vir wie dit moet ontvang,

& vir wie dit gee soet soos dank.

Beide digters gee nie net besinnings oor die lewe weer nie, maar ontleed ook al digtende die betekenis van skryf en die plek van digkuns in 'n tyd van nood. Uit noodweer, skryf De Lange 'n palinode:

Die woord is bitter

Die woord is bitter

maar ek moet dit spreek:

Die ster in die vleidam skitter,

& die skaar wil nie kleigrond breek.

In Day 58 skryf Ullyatt:

eighty senryū

fifty-eight days of constraint:

quality wavers

in 'n soort meta-besinning van hoe die digter steeds aandag moet gee aan die vorm en die gehalte wat steeds die eis vir 'n digter bly.

By sowel Ullyatt en De Lange is daar 'n obsessie met die tydelikheid en die vervlietenheid van alles. “poetry has one subject, impermanence”, lees die motto van AR Ammons voor in Ullyatt se boek.

Day 40

the hospital’ts like

an airport departures lounge

you travel alone

De Lange herinner ons aan die Franse spreuk:

'n Doodshemp het nie sakke nie

'n Doodshemp het nie sakke nie,

dis 'n slaaphemp sonder slaap.

Daar's niks wat jy saam kan vat,

om jou heenreis ligter te maak.

Day 78

the place we start from

and the place we arrive at

may not be our choice

Hierdie gedig sal ek nooit vergeet nie:

Day 39

you pack your suitcase

for the unwelcome journey

on pain’s chance roster

In hierdie moeilike tye hoor Ullyatt ‘n voël sing en in “Oggenstond” hoor De Lange ook die geel sangvoël ...

Die groot kriptograaf Roland Barthes praat in The grain of the voice (1985) telkens oor le grain de la voix. Die grein-van-die-stem. Digters, soos sangers, het 'n eiesoortige stem.

Hede en verlede word in die gedig saamgesnoer. By Ullyatt in die nou; met die wete dat die rivier nie druppels tel nie. Die gedig as ritueel, as kleinood.

Hoe weemoedig, melancholies, dog helder klink hierdie twee digterstemme nie op nie. Beide meesters van vorm en in klein besinnings laat beide duiwe vry vir ons.

Resensent: Joan Hambidge

Daar is drie afdelings: I Die rooi kruis op die skatkaart II Discovery Channel en III Die oorsprong.

Die gedigte, wanneer die leser dit afgedruk sien, maak uiteraard op ander beginsels staat as wanneer gedigte vir die podium geskryf is. Sommige digters kry dit reg om sowel goed voor te lees as om 'n werkbare ikoniese vers te skryf.

Soms is daar lang praatverse, maar ook 'n klein juweel soos:

Handleiding

Om te vergeet 

is 'n sirkelredenasie.

Steek 'n stok tussen die ratte,

doen dit.

Moet niks

oor die rand van hierdie kop stoot nie.

Ek was absoluut verruk met hierdie verse wat gedistansieerd-ironies funksioneer. Daar is wonderlike gedigte en 'n hele klomp onthoubare versreëls:

'n Wasmasjien lek die dag se wonde. (56)

Sy kry die kleur van wange ná 'n gevry

van mans wat op vakansie slegs poskaarte vir hul stamkroeg stuur. (37)

Ek leer 'n tweede taal, waarin sugte

selfstandige naamwoorde is. (58)

Ons is net 'n besitlike voornaamwoord,

'n huis gebou van taal met oneindig baie ander name. (59)

Sy dig oor die liefde, die soeke na identiteit en die verhouding met die moeder en ouma. In "Ausflug / Auszug" is sy en die moeder in 'n kamer "in 'n plaaslike baarmoeder" en hierdie verwysing maak deure oop vir Julia Kristeva se sieninge oor poëtiese taal en die chora.

Hierdie digter dig met presisie. Sy kyk van ver (soos in "Fernweh"), maar ander kere het sy 'n vergrootglas met die ogies van 'n kameleon wat die kleinste besonderheid opvang.

So klink sy in Engels:

Bucharest

Some places are so small

they’d fit on the tip of a finger.

I try to point at where everything was

but I can barely remember.

Among the rubble of forgetting stands 

my grandfather’s bookcase and that Sunday afternoon 

when we read the atlas together, his finger 

resting on the capital of Romania.

‘A smashing bunch of slags’ they had, he said 

and I thought a slag was some sort of Eiffel Tower

and resented him for never 

bringing me back a miniature version.

Later I learned that borders and grandfathers are relative. 

Only that afternoon is marked in the atlas

by raised alphabet letters, as the afternoon 

when I still saw in him the most perfect guide.

(Vertaal uit die Nederlands deur Michele Hutchinson.)

En in die oorsrponklike:

Boekarest

Sommige plaatsen zijn zo klein

dat ze in een vingertop passen.

Ik probeer te wijzen waar alles is geweest

maar ik weet het zelf nog amper.

Tussen het puin van het vergeten staat de boekenkast 

van mijn grootvader en de zondagmiddag 

waarop we samen de atlas lazen, zijn vinger 

op de hoofdstad van Roemenië.

Dat men daar ‘een schitterende verzameling hoertjes’ had

en dat ik dacht, dat een hoer zoiets als de Eiffeltoren was

en hem verweet, dat hij daarvan nooit 

een miniatuurversie voor mij meebracht.

Later bleken landsgrenzen en grootvaders relatief

enkel die middag staat in reliëfalfabet 

in de pagina’s van de atlas, als de middag 

waarop ik in hem nog een uitstekend gids zag.

Gaan lees die Afrikaanse vertaling en word verruk!

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio.)

Skots met 'n keep in die wang. Kort van postuur, dog aanskoulik.

James Bond het deur die jare verskillende transformasies ondergaan. Die swaarwigtige George Lazenby; die parodiese Roger Moore; voormalige Shakespeare akteur, Timothy Dalton; hartedief Pierce Brosnan tot humorlose, spiertier Daniel Craig ...

Maar nie een het James Bond so perfek opgevang soos Connery nie. Sauve en chauvinisties (die tydsgees word só weergegee) en in From Russia with love (1963) red die beeldskone Russiese agent hom wanneer Rosa Klebb hom wil doodmaak. Vertolk boonop deur Lotte Leyna (Kurt Weill se vrou) in Venesië. In die slot word die film van hul grensoorskrydende nag in Istanbul weggegooi in die water ... terwyl Mat Munro kweel in die agtergrond.

Shaken, not stirred.

Selfs Umberto Eco het in The role of the reader (1979) oor hierdie karakter geskryf: die letsel op die wang, die kennis van goeie wyn en kos. In die films is hy dikwels M se meerdere en in Diamonds are forever (1971) wys hy hoeveel hy van whisky weet.

Eksotiese agtergronde ... (eenkeer op besoek in Hong Kong kon ek 'n plek maklik kry danksy my kennis van James Bond-films.)

 

Die spel met Miss Moneypenny is eweneens belangrik. Die ironiese oujongnooi wat wag op James (met 'n licence to kill) is 'n ander subteks.

 

Sir Thomas Sean Connery (25 Augustus 1930 - 31 Oktober 2020) het terloops in die filmweergawe van Eco se The name of the rose opgetree in 1986 en vroeër in Murder on the Orient Express in 1974. Hy kon egter nooit die Bond-persona afskud nie. Hy was immers in sewe James Bond-rolprente in sy Aston Martin DB5. 

 

En dalk verklap die verandering van die motors ook iets van die tydsgees en hoe ons moes “aanpas”. Selfs later 'n BMW en M (Vice Admiral Sir Miles Messervy KCMG) word later selfs 'n vrou, heerlik uitspattig vertolk deur Judi Dench. Ja, sy wat vir Bond vertel dat hy sy eks-girlfriend, nou deurmekaar met die vyand, moet “pump for information”.

 

Stel jou voor Sean Connery moes haar gesag aanvaar het?

 

'n Laaste foto: Sean Connery en sy vrou Michelle

En sy interaksie met M verklap iets van die oorspronklike machismo van die rolprente en die in-grappies tussen die manne wanneer Bond onder meer verklap van 'n aandjie uit met die stroewe M.

Sean Connery vertolk Bond met 'n fyn balans tussen humor en erns; fantasie en werklikheid.

 

In my studeerkamer staan die silwerboks ('n geskenk van ‘n vriend) met James Bond-rolprente. Ek kyk gereeld na Connery om iets te begryp van hoe genderpolitiek verander het en die wêreld toe daar nog 'n koue oorlog was.

 

Sean Connery is vir ewig James Bond. Die naam is Bond, James Bond.

© Joan Hambidge

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Media24)

 

Resensent: Joan Hambidge

Karen de Wet het reeds met die bloemlesing oor vrouedigters Vers & Vrou: 250 gedigte haar onderskei as 'n uitstekende samesteller. Haar keuse van Antjie Krog se vele bundels word 'n besondere én idiosinkratiese verslag.

Hier word gedigte achronologies róndom temas saamgeplaas sodat die leser 'n nuwe blik kry op hierdie komplekse digterskap. 'n Mens sou 'n hele studie kon doen oor die ontwikkeling vanaf jong kind, verliefde student tot swanger en geskeide vrou. Dan moeder; later grootmoeder wat met enorme emosionaliteit oor 'n kleinkind in 'n vreemde ruimte en taal skryf. Daar is eweneens die politieke aktivis. Sy is dus vir 'n navorser oor gender-konstruksies 'n goudmyn vir die ontmaskering van stereotipes én leuens. Sy behoort tot die ongehoorde soort: eens nie gehoor nie; nou ongehoord en grensoorskrydend.

Louise Viljoen, 'n kenner van Krog se werk, se seminale studie heet dan: Ons ongehoorde soort: Beskouings oor die werk van Antjie Krog (2009) en ondersoek o.a. skuldgevoel, plig, begeerte, transgressie; alles psigologiese merkers van hierdie reisende digter, soos Viljoen tereg uitwys. Ons sien en ruik die abjekte. Sy span die plat woord funksioneel in tot die verbystering van menige konvensionele leser. 

Die klankaspek van haar gedigte is van kardinale belang. 

"om op 'n oggend wakker te word binne-in klank", skryf sy in "digter wordende" (162).

So gesien is sy 'n hibridiese digter: een vir stiplees, maar dan ook vir voordra, hóór. 'n Gedig heet dan "twee wêrelde" (154). Die klipretoriek van die Richtersveld beskou sy en sy buikspreek namens ander karakters: 'n man wat afwysend is teenoor sy vrou in 'n reeks dorpsgedigte; sauna-verse wat die woman-identified-woman-problematiek ondersoek.

Die orale tradisie byvoorbeeld kom sterk na vore in die reis met ‘n poësiekaravaan tot Timboektoe waar sy mites en legendes deel inweef in haar verse. Sy skryf prysliedere in die tradisie van inheemse tale soos in "lied van Peter Labase" (93).

Krog verander die male gaze na die blik van die (fokken bevryde) vrou wat die man tot objek verklaar. Die spel met betekenis van fallus is dalk "toe-fallus"? Kan die vrou ooit ontsnap uit die patriargale orde?

Met hierdie bloemlesing word 'n mens opnuut bewus van Krog se metaforiek en haar verskillende stylsoorte. Sowel die rondeel, villanelle as die vrye vers hanteer sy moeiteloos. Sy is teer, maar ook woedend en dwars. Sy skryf immers ómdat sy woedend is. Sy is soos Leipoldt melancholies en vrolik; opstandig en teer. Sy is selfs satiries-snaaks in "Man ek lus 'n twakkie" (60). Sy kan namens anders praat en buikspreek. Soms is sy self aan die woord; ander kere is dit randfigure wat sy stemhebbend maak. Sy dra 'n masker dus in navolging van Opperman, 'n mentor, wat verskillende figure aan die woord kon stel.

Haar blik op haar ouers is van die grootste en waarskynlik aangrypendste gedigte in haar oeuvre. Die begrafnis van haar pa getuig van soveel teerheid en deernis. Sy reken af met vaderdigters - soos D.J. Opperman - en word simbolies bevry van die manlike blik van goedkeuring. 

Wyle Barbara Johnson het in 'n onderhoud met Imre Salusinzky (Criticism in Society. Methuen, 1979)  opgemerk dat vroue natuurlike dekonstrueerders is. Dit is neem 'n vroueskrywer langer om haar self te vestig as skrywer binne die skryfrangorde waar mans oorheers. Sy moet die manlike orde binnedring en sommige teoretici, soos Hélène Cixous, agiteer vir 'n unieke vrouetaal om hierdie prosesse te ontmasker en problematiseer.

Vir my is Krog se mooiste gedigte wanneer sy die skryfproses ondersoek en aan die kaak stel. Swangerskap wat handel oor die skryfproses; 'n liefdesvers wat die liefde blootstel in skryfbeelde; 'n sonnet waarin die vorm op sy kop gekeer word. Haar gedigte beweeg tussen die buite- en binneruimte van die gedig. Die intieme aard van gedigte skryf, is haar opdrag via Ottone M. Riccio.  En dit is wat Karen de Wet begryp. Sy skuif die locus van die gedigte se publikasiedatums, en soos J. Hillis Miller in die gelyknamige studie van Salusinszky, ondersoek dit die komplekse verhouding tussen teks en leser. Tyd verander interpretasies van tekste en lees is nooit 'n eensame aksie nie; daar is altyd werklikhede en ander lesers wat oor jou skouer loer, aldus J. Hillis Miller.

Karen de Wet herkanoniseer Krog se bydrae as digter en ons kyk met nuwe oë na haar werk as veelkantige vroueskrywer.

Antjie Krog is besinnend, meditatief, melancholies, woedend, liries. Mannin en Lady Anne tegelykertyd.

Gunstelinge: "visioen van 'n lessenaar" (148), "digter wordende" (162), "twee wêrelde" (154), "die skryfproses as sonnet" (151), "grond" (122), "Richtersveld: narratief van klip" (120), "ek wil 'n graf hê om van om te draai" (188) ... eintlik te veel om op te noem. Daar is eweneens 3 tekste uit O brose aarde.

Nou onlangs het 'n manlike digter gemeen dat 'n mens oral in die Lae Lande gedurig die naam Krog hoor. Natuurlik. Sy dig onversetlik, eerlik en skuif telkens die bakens van die digkuns in 'n bloemlesing wat haar 50 jaar in ons digkuns gedenk. Geluk aan die nooi van Middenspruit wat kan skryf oor knotwilge en rooigras ...

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Beeld)

Resensent: Joan Hambidge

I 

Die derde uitgawe van I wish I'd said (Ek wou nog sê), onder redaksie van Johann de Lange en Goodenough Mashego, bring die hele komplekse aspek van multitaligheid na vore. Verskillende inheemse tale wat telkens vertaal word na Engels. Soms deur die digter, soms deur 'n redakteur. Met Douglas Reid Skinner as voortreflike vertaler en redigeerder van die Afrikaans na Engels. Die leser kry telkens die oorspronklike gedig met die vertaling. Met 11 redakteurs wat hier keuses moes maak. 

Daar is opdragverse en wengedigte. Meer as 18 000 digters is al geregistreer op die webblad.

Carl van der Riet, die CEO van AVBOB, sien hierdie projek as 'n "space of healing" en hy verwys na die moord op Uyinene. En die digter se gedig vertolk namens ander die verlies aan 'n die geliefde persoon. Johann de Lange, die hoofredakteur en self die skrywer van uitsonderlike lykdigte, wys op hoe gedigte ons konnekteer. Poësie, skryf hy, is 'n kerk waar ons kan vergader. 

Die een gemeensaamheid van al hierdie gedigte is dat dit die universaliteit van die dood aanspreek. Elke mens is al met die dood gekonfronteer: hetsy onverwags; ander kere weer die slopende aftakeling van 'n geliefde of kennis. Met 'n begrafnis. Of verassing. Met rituele. Wat in hierdie Covid-tyd dramaties verander het. Net 50 mense met maskers word toegelaat.

In hierdie spanningsvolle tyd waarin mense daagliks gekonfronteer word met die pandemie se verwoesting en koerante getalle verskaf, het die dood soos in Bocaccio se Decameron 'n harde, alledaagse werklikheid geword. 

En hoe sal digters hierop reageer? Hoe gaan jy 'n vers skryf wat steeds tref? 

Die Versindaba se projek waarin digters reageer op die Covid-pandemie het al tot belangrike en ontstemmende gedigte gelei.

O.a. René Bohnen se ontstemmende gedig [1] oor hierdie onderwerp.

Die hele tradisie van die funeraire poësie is alreeds deur verskillende literatore ondersoek.  Louise Viljoen skryf In Literator, November 1995 oor die tradisie van hierdie soort gedig in navolging van S. F. Witstein se Funeraire poëzie in de Nederlandse Renassaince (1996) waar dit gaan om die lof (laus) van die ontslapene, die verdriet (luctus) en aanvaarding van die dood (consolatio). (’n Retoriese analise van die vyf lykdigte in T.T. Cloete se Allotroop | Literator. Besoek 8 November 2020).

En T.T. Cloete se lykdigte is voortreflike huldeblyke aan die afgestorwenes waarvan die vers oor Peter Sellers [2] 'n hoogtepunt bly.

En die Ierse digter Paula Meehan se "Child burial" [3] is een van daardie onthoubare en verdrietige verse wat 'n mens gewoon oorbluf laat:

you chose to be made flesh, word within me.

I'd cancel the love feast the hot night of your making.

I would travel alone to a quiet mossy place,

you would spill from me into the earth drop by bright red drop.

Vanaf ons ouer digters (Marais, Totius, Leipoldt) tot nou word die impak van die dood in die digkuns weergegee in treurverse, klaagsange of lykdigte.

II

Dat daar alreeds 'n derde bloemlesing gepubliseer word, wys op die relevansie van die onderwerp en dat digters nog lank nie uitgeskryf is nie. Hierdie projek boekstaaf dus nie alleen die dood nie, maar word terselfdertyd 'n dokument van ons tyd oor die enorme impak van die pandemie én hoe digters as't ware met hul rug teen die muur dig.

Maretha Maartens se aangrypende "Peperboom" is as die wenner aangewys met Maritha Broschk en Hannes Visser in die tweede en derde plek.

In die Afrikaanse afdeling is daar verse van Andries Bezuidenhout, Charl-Pierre Naudé, Corné Coetzee, Loftus Marais, Marlise Joubert en Ronelda S. Kamfer, elkeen digters wat hul gevestig het as belangrike stemme. In "Releasing midnight" aktiveer Elisa Galgut tereg "earth's diurnal course".

Die lykdig verset sig altyd teen die kortstondigheid van alles en wil iets vir tyd-en-ewigheid daarstel. Wanneer dit oor 'n belangrike mens handel, wil dit iets van die impak van die dood registreer op die spreker. Hannes Visser se lykdig vir sy vader ("Vir Piet Visser (21.7.1925 - 19.7.1967)" wil die onomkeerbaarheid van die verdwyning van die vader herstel in die gedig. Die ma het teatraal alles van die pa verwoes in 'n vuur (heel simbolies!), maar die spreker probeer steeds onthou en bestendig in hierdie sterk gedig.

Ronelda S. Kamfer se vers werk met reuke en hoe dit herinnering aktiveer ("Lykskouing"), terwyl Loftus Marais aweregs kyk na die hele gedoente van begrafnisse.  In "Begrafniskitsch" ontluister hy hierdie ritueel: 

alles so gepas, verstaan

die dood is tog die onsubtielste ding.

III

Gedigte oor afgestorwenes verraai altyd komplekse emosies van verlating, verlies, verdriet en onrus. En waarskynlik skuldgevoelens of "unfinished business". Corné Coetzee se gedig sê dit alles ...

En T.T. Mudau in "Just remove that stone" wys eweneens op die vrae wat die dood van die oorledene na vore bring. By die swart digters is die orale aspek belangrik en die voordrag; hierom die herhaling van woorde en uitroepe. En uiteraard word 'n gedig vir Mandela ook 'n politieke aanklag soos Puleng Nokomo se gedig illustreer (155). 

Elke huldeblyk verklap iets van die digter se lewenshouding. Elke gedig oor die dood word uiteraard en by implikasie 'n soort teologiese of religieuse besinning. Leef ons na die dood? Gaan ons die geliefde weer sien? Het hulle veilig "aangekom"? Of word jy gewoon deel van die kollektiewe onthou, soos C.G. Jung aanvoer. In die swart tale is daar uiteraard 'n ander spirituele ervaring (die woord soul / siel is hier) as by die digters wat Katoliek of Calvinisties of agnosties is. Archie Swansea gebruik ook "soul" in sy gedig "my guernica". Michèle Betty se vers "Zoetrope" wys hoe die agtergeblewene hunker na 'n tyd wanneer die herinneringe verskans sal word in die lyf. Talle mense ervaar dan dat die oorledene so deel word van hul gesprekke en onthoue dat dit as liggaamlik ervaar word.

Inderdaad word elke vers 'n Lasciare suonare, soos Andries Bezuidenhout in sy uitstekende vers bewys. 

Vir die maestro van stilte, sê hierdie gedig oneindig veel. Klakkas tot klankkis. Meer as 'n huldigingsvers. 'n Vers wat die verskillende diskoerse van tale (en musiek) saamsnoer. Abdullah Ibrahim se se motto oor tyd en ruimte en plek verklap alles.

"We arrive in place when we resolve things." Dalk deur ons almal in al ons landstale saam te plaas in een plek, mag heling bring.

Hierdie antologie maak geweldig baie perspektiewe oop vir sowel die digkuns as die metafisika. Die logo van AVBOB verklap dit reeds.  Daardie boom gaan ook 'n kis word. Maar tans groei die boom nog.

Endnote:

1. klein covid skilde

René Bohnen 

onthou jy omhelsings

en die glooiings van vingerpunte op jou vel

sensitief soos ‘n sonar

van liefde?

ek dokumenteer dagbreke –

onthou dae sonder deure

en die son meer

as ‘n geraamde gedagte

anderkant die balkon

in my huis is ‘n landskapskildery

‘n naelstring na my geboortevallei –

dag honderd-een-en-vyftig

my gedig ‘n vergesig

op ‘n land van swart amber

en bitter heuning

ek voel soos die eerste letter

van ons –

‘n ou man hoes, die wind waai,

ons loop op dun ys

maar ons maskers is mooi

dag tweehonderd-en-twee

die son kom op

die bokmakierie roep

vierlettergreepgeel

wat is tydelik, wat is tyd?

ek stoot my woorde

voor my by die deur uit

2. Alle grappies op 'n stokkie

T. T. Cloete

Die ektoplasma maak mislik.

Alle vlae hang stigtelik

by alle teaters halfmas.

Peter Sellers is vandag veras

by Golder's Green. Wat mens afkerig maak

is dat die dooie vertrek en ander moet ontslae raak

van sy lyk. Die diens vir die lastige rou

en konvensie is deur John Hester gehou,

Peter se vriend, 'n kannunik.

Maak dit vrolik

om van die walglike oorlas

verlos te word. Slegs vriende uit die vermaak, kollegas

uit The Goon Show

sy eerste, sy derde en vierde vrou

mog die diens bywoon: Britt Ekland die seksbom

het ongenooid daar aangekom,

sy't vermetel met Spike Milligan opgedaag.

Sy is kywende weggejaag

deur Michael. Vir die groot

mededinging met die lastige dood

was Lynn Frederick

heel paslik

geklee in 'n rok wat inderhaas

spesiaal ontwerp is deur die modebaas

Yves St. Laurent. Terwyl hulle die lyk veras

vrolike musiek pas

immers by die toneel

is Glenn Miller se In The Mood gespeel

op Peter se versoek. 'n Lyk is darem 'n verleë ding.

Laat die poppe speel, laat hulle hom wegsing.

Tog het iets vreemds gebeur:

'n donderstorm wat ineens losbars versteur

en oorstem In The Mood. Dis nes Peter dit wou he,

dit pas by sy humor, het die kanunnik vroom gesê.

Wat pla

bedink agterna

in terme van tooneelspel: is dit deus ex machina

of is die grap bygedra

deur die baaslykverbrander?

To steal one's thunder

Pas by die toneel. Behoort die oorskot

aan die duiwel, aan God?

behoort die donder

aan God, aan die duiwel? I wonder … 

3. Child Burial

Paula Meehan

Your coffin looked unreal, fancy as a wedding cake

I chose your grave clothes with care, your favourite stripey shirt

your blue cotton trousers They smelt of woodsmoke, of October,

your own smell there too. I chose a gansy of handspun wool,

warm and fleecy for you. It is so cold down in the dark.

No light can reach you and teach you the paths of wild birds,

the names of the flowers the fishes, the creatures

Ignorant you must remain of the sun and its work,

my lamb, my calf, my eaglet my cub, my kid, my nestling

my suckling, my colt. I would spin time back, take you again

within my womb, your amniotic lair, and further spin you back

through nine waxing months to the split seeding moment

you chose to be made flesh, word within me.

I'd cancel the love feast the hot night of your making.

I would travel alone to a quiet mossy place,

you would spill from me into the earth drop by bright red drop.

Resensent: Joan Hambidge

I

Op die agterblad van die veel bekroonde Kobus Moolman se jongste digbundel The mountain behind the house verwys Kelwyn Sole tereg na die "sparse, controlled style". Die gedigte is oënskynlik "oop" en "eenvoudig", maar onder draai die duiwels rond.

The mountain behind the house is 'n bundel wat hierdie leser emosioneel getref het. In die vierde afdeling ("Mother") word 'n pynlike verslag van die moeder ('n moeder; alle moeders dus) gegee. Hierdie vrou is misken deur die gemeenskap en die enigste prys wat sy ooit gewen het was die "badge for best bandage technique". Waarskynlik eindig haar lewe in demensie wanneer ons lees dat die oë "filled with so much smoke" dit aktiveer.

Op 'n subtiele wyse word 'n ongeleefde lewe karteer, 'n vrou wat vroeg moes skool verlaat in 'n tyd toe mans geleenthede gehad het en vroue nie. Hierom werk sy in haar ouers se vis en tjips-winkeltjie in Port Alfred. Genderkommentaar op die lot van vroue.

Ek begin met hierdie afdeling, omdat hierdie bundel met 'n sirkelgang werk. Verse kan jy telkens weer anders lees. Die digter dwing 'n mens telkens terug van agter na voor.

II

Die titel en voorblad waarsku die leser dat jy moet fynkyk. Hierdie pragtige voorblad – gestroop, spaars, essensieel – aktiveer die skilderkuns van Adriaan van Zyl waar die landskap in sy leegheid 'n boodskap oordra. Die landskap as die vertolker van stiltes.

En hier is daar dan ook 'n gedig "Filing cabinet" opgedra aan die skilder Andries Gouws waarin "the sharp diagram of silence" beskryf word. Dit is na aanleiding van "Metal Cabinet, Laundry". Gouws se skilderye is meditasies - en hierdie bundel is eweneens meditatief in sy onderbou.

Moolman gebruik ook personifikasie om deure 'n stem te gee. Die deur met die onversadigbare begeerte "for dressing up in human attributes". In "The tongue" is daar 'n spel tussen stilte en taal. Die paradoks van die digkuns is immers om stilte oop te skryf of voor te stel in konkrete beelde.

In afdeling VI vind ons een gedig: "Bone" en afdeling VII gee vir die leser 'n duidelike leidraad: tracing paper.

Iets wat jy aftrek – dit aktiveer Jacques Derrida se absence/presence. Trace / grammé plaas ons direk in Derrida se Of Grammatology. Die vertaling van Spivak is weer geraadpleeg (Johns Hopkins, Baltimore, 1976) om iets van die spel van uitgestelde betekenis te begryp.

Moolman laat vele spore vir natrek of weer beskou. Uitgestelde betekenis(se) is waarin hy uitmunt. Die leser word telkens uitgedaag om 'n gedig weer te lees soos die foto op die omslag. Waar presies staan daardie huis? Kyk na die krake op die foto wat met die agterblad saam bekyk moet word: hier is die berg vérder afgeneem en die pad na die huis meer sigbaar.

Ons vind talle paradokse hier: die "sound of leaves" klink soos "bricks tossed":

how much the sound of leaves

is like bricks being tossed

up to the second storey,

where the loud light lives.

In afdeling III word vreemde ruimtes verken en 'n road trip deur gemaak deur Suid-Afrika. Die kode is Basho. Die sub-titel haibun:

Haibun (俳文, literally, haikai writings) is a prosimetric literary form originating in Japan, combining prose and haiku. The range of haibun is broad and frequently includes autobiography, diary, essay, prose poem, short story and travel journal.

2

Alone, a farmhouse

appears out of the dawn –

a bird's white wing.

Met die onderskrif: Bethlehem / Winburg / Brandfort

(Daar word ook politieke verwysings gemaak na Winnie Mandela en hartgrypende verse oor armoede en ellende soos "Little girl".) En vele ander politieke werklikhede word weergegee.

In VIII – Aubade – word die oggendlied aan die einde van die bundel geplaas. Hier is daar dan 'n duidelike spirituele inkering, 'n nuwe blik op alles ...

Aubade

The sky is burned ahead of them.

All the trees have fallen flat.

The moon is late. And will be losing.

Wind is predicted for the streetlights.

They might be lying together catching their breath.

They might be dressing silently, filling

their eyes for the long drought ahead.

Or none of these. Only birds

whispering amongst the leaves of grieving.

The road is empty ahead of them.

The sidewalks are solitary again.

Silence has the howl of skin

shocked by separation.

III

Dit is 'n besonderse digterskap en hierdie leser was destyds op die paneel wat die Ingrid Jonker-prys aan hom besorg het. Ondertussen het hy sy talent veelvoudig bewys. Hy skryf oor genderpolitiek, die politiek van die land en oor verwonde mense.

Resensent: Joan Hambidge 

Deon Meyer hét dit. Hy kan 'n pakkende speur-/misdaadverhaal skryf wat jou meesleur. So is dit gesteld met die jongste roman. Met die usual suspects: Bennie Griessel en Vaughn Cupido, en ander bekende randfigure. 

Die verhaallyne – soos in spanningsverhale – wissel vinnig van een toneel na 'n volgende. En uiteindelik hou dit alles verband met gierigheid, een van die doodsondes.  

Dit is duidelik dat die skrywer Steinhoff en Markus Jooste as vertrekpunt gebruik om die verhaal van nouveau riche en inkommers op Stellenbosch naatloos te vertel.  

Boonstra is duidelik op Markus Jooste gebaseer, ofskoon die skrywer beweer alles is verbeeldingsake. Hierdie ontkenningsklousule is egter nie waterdig nie. Die beskrywings van Boonstra is vraisemblance-materiaal. 

Herkenbare plekke waar Boonstra se vrou woon word wel verplaas, maar die leser wat hierdie eindelose sage in die media volg, weet presies wat hier gebeur. Boonstra is die baas van Schneider-König ('n uiters ironiese naam). 'n Man wat intimideer met vuige stories oor ander wat hy misbruik soos dit hom pas. 

Tussen kenbaar en herkenbaar woed die verhaal voort. Met arme Bennie Griessel wat dissiplinêr verhoor word weens insubordinansie. En verplaas word. 'n Paar maande lank platsak. 

En 'n sakevrou, ene Sandra Steenberg – 33, en aantreklik én in diep skuld – word  ingesluk in 'n verkooptransaksie met Boonstra se landgoed Donkerdrif. Boonstra se wettige vrou is onaansienlik en wraakgierig. Sy ruk 'n "kuberhaas" uit die hoed en ontmoet Sandra in die Decameron, die bekende Stellenbosse restaurant waar vele van die rykes en gesienes van hierdie dorp uithang. 

Die leser weet alles gaan nie goed afloop vir Sandra Steenberg nie. Boonop is haar man, Josef, 'n kenner van Ivan Vladislavic. 'n Mens verwag dat hy gaan vuil speel. 

En 'n jong student wat "wegraak" en deel is van kuberongerymdhede. Nog 'n spanningslyn wat die leser laat asemophou saam met sy moeder. 

Op die koop toe word die bedrog van die polisie ook ontmasker. Wie presies is verantwoordelik vir Milo April se dood? 

So alles is local en lekker. Ons dagblaaie onthul daagliks skandelike bedrog en onheil. En Deon Meyer as flinke storieverteller put uit hierdie diep put van ongeregtig- & ongerymdhede. 

Die roman begin met 'n tipiese woeste aanslag: 'n geweldige polisiejaagtog en skietery. Met 'n baba wat net-net betyds gered word en 'n jong kind wat alles aanskou. Dit eindig sonder closure ... 

'n Lyk in 'n vrieskas.  Hier breek die outeur die konvensie van die speurverhaal deur die slot oop te hou vir bespiegeling. (En dalk vir 'n opvolgroman?) 

Meyer verwys met voetnote na vorige tekste soos Ikarus (2015) en Prooi (2018) wat 'n ander speurtog tot gevolg het vir die literator. Ook dit maak alles komplekser. 

Meyer se resep is: deeglike navorsing, die skep van spanning, afwagting, vinnige dialoog. Met 'n skeut humor. Werklike mense – kyk wie speel kitaar! – genderwaarnemings en kritiek op 'n samelewing wat al hoe meer plofbaar en gierig geraak het, maak hiervan 'n eersteklas spanningsroman. Die verskillende verhaallyne word saamgesnoer en afgewissel bykans soos in 'n opera. Daar is cliff hangers en hierdie leser het die roman een nag tot drieuur uitgelees. Jy wil weet hoe alles gaan eindig ... 

Dis 'n roman soos die film LA Confidential waar die verrotting van binne af gebeur. Curtis Hanson se film van 1997 het hierdie kyker onlangs tweekeer na mekaar gekyk. Gebaseer op James Elroy se roman word 'n uitgebreide spel met die kyker gespeel. Guy Pearce, Russel Crowe, Kevin Spacey, Kim Basinger en Danny DeVito lewer besondere spel. Hollywood en polisiemag. Geldgierigheid. Magswaansin. En met 'n tweede kyk, sien jy al die leidrade. 

Dis onnodig om Meyer te resenseer. Sy romans verkoop en hy het 'n getroue aanhang by nie-literêre lesers en letterkundiges. Hy laat alles so maklik lyk, maar soos by Agatha Christie steek hy sy navorsing weg agter 'n storie wat vorentoe beweeg. 

Tereg is hy alreeds nommer 1 in die boekwinkels. 

Resensent: Joan Hambidge

J. Hillis Miller gebruik die metafoor van reading as eating om die leesproses te verduidelik. Die leesaksie is soos 'n spyskaart met 'n voorgereg, hoofgereg en nagereg. Hoe toepaslik is dit nie op Skepsel deur Willem Anker nie. Die leesproses as 'n stadige maaltyd eerder as kitskos-verorbering.

Lanklaas het 'n roman my so gevange gehou in die netwerk van kompleksiteite. 'n Posthuman biohacker wat trou met 'n olietenker.  (Love in the time of sensory overload, lees ons op bladsy 285) afgewissel met Rebecca Maas se versorging van haar sterwende vader in 'n slimhuis en haar ma wat "aanwesig" is in 'n stem. (En haar naam verwys subtiel na Thomas Pynchon se The crying of Lot 49 van 1965.) In die yswildernis van Svalbard verdwyn 'n navorser se geliefde kollega. Die soektog is pynlik, en wat beteken die beendere in hierdie verhaal?

Waarom hou die roman jou gevange as roman? Omdat dit 'n ongelooflik pakkende analise word van die impak van Covid op ons lewens én hoe tegnologie alles dramaties verander het. 

Word die mufkol in die badkamer 'n simboliese waarskuwing van die bakterieë en virusse wat 'n lewe van hul eie het en in 2020 ons lewens dramaties ingeperk het? Wat beteken die ietermago alles?

Die roman ondersoek die betekenis van taal en identiteit versus gay-identiteite met die aanneem van 'n swart kind. Die betekenis van die abjekte én die obsessie met uitskot is hier aanwesig met die impak van die wetenskap. Besoeke aan en van die buitenissige word 'n verdere moontlikheid van ons somber en deurmekaar bestaan.

Patrick Parrinder se studie oor science fiction Science fiction - A critical guide (Methuen, 1980; opgedateer in 2002) bly 'n baken in die literatuurteorie. Vandag se spekulasie is more se werklikheid.

Tussen fantasie en werklikheid word die vertelling voortgestu: Svalbard en husky-sleë; biokrakers en die virtuele wêreld. Seks word hier via 'n skerm beleef en datagrepe muteer onverpoos (317).

Skepsel tree in gesprek met die films van Tarkofski en veral Solaris verdien 'n herbesoek. Ons lees van Mørketiden en die obsessie met objektum-seksualiteit. Waarom het die navorser weggeraak? Is dit selfmoord weens depressie of skuil daar iets demonies in die ruimte van die beendere?

Jy was te laat vir die toekoms, verneem ons op bladsy 109. En die roman dwing jou telkens terug na dieselfde gegewe wat soms herhaal word om iets beter te verstaan. Partenogenese versus transhumanisme. Daar woon 1200 spesies bakterieë in 'n gesonde mens.

'n Pynlike liefdesverklaring aan 'n hyskraan wat 'n onbestendige lover is weens 'n nomadiese aard word briljant vertel (114). Is Wikipedia dalk net 'n roman? Wat maak Moby Dick hier? En sal ons volgens die stemanalis dalk Jesus se stem in die bergpredikasie kan hoor? Selfs die bekende gebed word geparodieer. Ovidius se Metamorfose is 'n belangrike wenk nes die verwysing na die tindikeur ... Is dit dalk wat gebeur het met die karakter soekend na beendere? Of is hy deur 'n ruimteskip opgeraap?

Daar word baie sleutels gegee: Baudrillard oor hiperrealiteit, die films van Cronenberg, bakteriële kolonisasie en interkonnektiwiteit, J.G. Ballard, Parsami se paleopetrologie, Turing-toetse, woordspeletjies en die Fermi-paradoks (Besoek 27 November 2020).

Boonop is Ingmar Bergman ook hier in sy uitstaande analises van stilte (261). Compassion fatigue is 'n ander belangrike opmerking.

Hoe 'n T-hemp vervaardig in Sjina hier beland met 'n haar ingeweef in die kledingstuk. Pynlike sosiale kommentaar oor die uitbuiting van mense wat lang ure werk in 'n uitsiglose bestaan.

Hoe sou 'n mens hierdie roman beskryf? Distopies? Sci-fi? Isaac Asimov ontmoet vir Ursula Le Guin? Anker verplaas spekulatiewe fiksie (of paraliteratuur) binne die ruimtes van hoë literatuur weens die behendige samesnoering van temas en motiewe. Verskillende wêrelde word hier saamgeplaas: die primitiewe bestaan van bakterieë en virusse wat nou die wetenskap troef met mutasies.

Uiteraard word 9/11 as 'n ervaring in die verandering van ons denke aangestip, nes die pandemie alles nou verander het. Die nuwe metamorfose ...

Dit is 'n dieptastende analise van wat ons tans beleef en nog gaan ervaar. Dis 'n roman vir herlees en herbesoek. 'n Hoogtepunt in my leeservaring.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio.)  

Resensent: Joan Hambidge

In hierdie meesleurende roman wat heet Die heelal op my tong deur Anoeschka von Meck word die hele kwessie van liggaamlikheid ondersoek. Haar vader haat vet vroue. Trouens, reeds met haar geboorte weier hy om die foto's te hou van haar en die moeder, omdat hulle oorgewig is. 

Hierdie boek gaan egter oor meer as liggaamlikheid, oorgewig en om vasgevang te wees in die norme van die gemeenskap. Dit word 'n besondere aweregse biografie van die werklike vader, Vloog Theron. Deur oor hóm te skryf, kom sy by haarself uit. Sy is inderdaad soos die Russiese matrioskas verskillende selwe in een liggaam vasgevang. 

Die beskrywings van die vader is ambivalent. Enersyds bewonderend vir hierdie larger-than-life-figuur, Vloog Theron; andersyds opstandig oor die skandes, verlatenheid en eindelose probleme waarin hy haar (en hul gesin) gedompel het. Hoe sou haar lewe daar uitgesien het as sy nie so 'n vaderfiguur gehad het nie?

Fat is a feminist issue, die bekende studie van die psigoterapeut Susie Orbach, het in 1978 verskyn. Vrouens en hul gewig. Dieetsiektes. Anoreksia tot vetsug. Body loneliness. En hierdie studie prut onderlangs in die vertellling nes die ander feministiese studie My mother/  my self  (1977) van Nancy Friday wat hier dalk met die woord vader vervang kan word. Ons word gevorm deur die wonde – onbewustelik of opsetlik – deur die ouers toegedien. 

Elke ongewenste kilogram verteenwoordig vir die verteller 'n kilogram smart (197).

In The talented Mr Ripley (1999) van die regisseur Anthony Minghella merk die vaderfiguur op dat ouers ook nie hul kinders kan kies nie. Hitchcock – self oorgewig – se The birds word ingebed in Von Meck se roman en so word die Unheimliche na vore gebring.

Ons bly nadink waarom daardie onheil geplaasgevind het.

Jane Gallop se psigoanalitiese studie, The daugher's seduction (1982) bring etlike perspektiewe na hierdie roman van amper 400 bladsye wat hierdie leser oorrompel het. Ons ken Freud se Dora en haar gevoelens oor haar vader.

Hierdie psigo-biografie word beskryf as bisarro-fiksie, daardie soort teks wat absurditeite, satire, die groteske inspan om 'n nuwe wêreld te skep. Die skreeusnaakse begeleidende titels van die verskillende hoofstukke soos Die onrondfokbare Tintin – met ikoon daarby van 'n raai wat ? – struktureer die gegewe.

Die roman werk met herkenbare gegewens, maar word omgetower in 'n roman wat boei, ontstel en laat lag. (In die nawoord word die sibbe wel gerus gestel dat hulle nie daar is nie.) Humor en satire word die wapens waarmee die verteller haar verweer teen pyn en verwerping.

Die titel aktiveer Spreuke: Dood en lewe is in die mag van die tong; en elkeen wat dit graag gebruik, sal die vrug daarvan eet. En alternatiewe idees kom ook aan bod: UFO's, samesweringsteorieë, spiritualiteit, New Age filosofie, Zen, psigiese waarnemings, besoeke aan klinieke, en die impak van dwelms op jou menswees. En die opnoem van die abjekte.

Dis meer as Willemien (Wilde Willemien!) se verhaal. Dis 'n skreiende ontmaskering van hoe perfeksie is waarna almal smag: jy moet ryk en mooi en slim en maer wees. As die vaderfiguur nie geskonde was nie, sou hy dalk minder verbete opgetree het teenoor hierdie kind?

Die binnelandskap word verken en telkens binne verskillende ruimtes en landskappe – werklik en verbeeld – geplaas: Namibië, Suid-Afrika, Bhoetan, die VSA, die Ooste, o.a. Die verskillende windstreke verklap telkemale iets van die binnelandskap en die verbete soeke na heling en begrip.

Herhaal kinders in hul volwasse verhoudings die onopgeloste konflik met die ouers? Waarskynlik waar, as ons kyk na die verhouding met Clifford, self 'n verwonde mens. En die ouer man versaak haar ...

Daar is beskrywings wat 'n mens altyd sal bybly: die jong dogtertjie wat afgeknou word in 'n Engelse skool; die soeke na kos in 'n leë huis; die afwesige, slapende moeder; die rol van die grootouers en hoe Namibië resoneer in die verteller se gemoed. 

Hier is 'n ouer verteller wat die kind oproep in haar gemoed en telkens hoofstukke aanbied met ironiese distansie. Daar is ingebedde kursiverings wat 'n ander perspektief gee. En júis omdat die vertellende instansie met soveel humor en ironie die gegewe aanbied, sluk hierdie Jona-verhaal jou in. Voorgee word verwerp. Dis sleg vir die siel ...

Ons ken almal A.G. Visser se beroemde satiriese gedig "Vet":

As ou tant Siena straat op loop

Om antipon of spek te koop,

Sê dié wat pad maak: Dank die Heer!

En sit hul sware stampers neer ...

Dit is leesplesier uit die boonste rakke. Geskryf met 'n vaste hand en met vreesloosheid. Hierdie leser kon dit eenvoudig nie neersit nie. Is dit toevallig dat boek self aan die oorgewig is? Oor die lyf wat 'n spens van smarte geword het, skryf sy sonder skroom.

 Google earth 

vir Luan 

'n Satelietfoto van Manhattan 

neem my virtueel 

na die Chrysler en Times Square, 

5th Avenue tot in Lexington. 

Dan glip ons na Santiago de Chili 

in 'n ommesientjie. 

Al die bakens word groter 

en sterker en beter 

voor die kamera se inzoom 

en met 'n rekenaar 

sien jy alles in regte tyd. 

Dan na Uskadar 

tot in Istanbul 

oor die Bosphorus 

met die aanskoulike Galata-brug 

waaroor ek eens gereis het. 

Die Goue Horing perfek 

uitgelê in 'n nuwe legkaart. 

Ek onthou hoe my oudste suster 

die stukke blou inpas 

van 'n hemelreikende Goue Horing. 

Nou in Covid-tyd 

word reis 'n herinnering 

'n virtuele direktief: 

'n puzzle  

met stukkies wat net-net 

nie pas nie; iets verklap van onvanpas. 

Dalk eerder uit-pas wees met die koördinate 

van 'n stad se satellietfoto? 

In hierdie distopia 

mis ek die geluide van voëls, 

'n dieretuin of park 

immer tekens van lewe in 'n stad. 

Pompeij is lankal reeds 'n monument. 

© Joan Hambidge

Die debat rondom Ben du Toit se God: Is daar 'n ander antwoord? herinner aan die polemiek tussen Terry Eagleton en Richard Dawkins. Eagleton, die bekende Marxis en ateïs, wys daarop dat 'n mens die geskiedenis van die kerk moet ken, alvorens jy uitsprake maak oor godsdiens. Op you tube kan 'n mens Eagleton beluister (Terry Eagleton | Richard Dawkins and The New Atheists – YouTube. Besoek 8 Desember 2020).

Du Toit se boek dra die sub-titel: 'n bevrydende reis, en die paleontoloog Jurie van den Heever verdedig sy boek téén fundamentalistiese besware (Rapport, 6 deser). En: die kerk moes dan eerder gesluit word weens teologiese bontpratery. Die kerk het egter ook 'n sterk sosiale funksie veral in hierdie dae met die verskaffing van kos en slaapplek vir armes tydens die pandemie.

Eerder as om al die argumente te herhaal sodat kompleksiteite dalk verlore mag gaan, wil hierdie skrywer eerder 'n addendum skryf. Vir sowel Van den Heever as Johann Rossouw, wat uit 'n ander invalshoek skryf, het ek enorme respek. 

II

Hierdie debat bring relevante perspektiewe na vore. Word die basis van die Christendom aangeval of is dit nodig om wetenskaplik en rasioneel na alles te kyk? Is daar dalk iets soos 'n God-geen? The God delusion?

Hierdie stryd tussen geloof en wetenskap is alombekend. Die meerderwaardigheid van 'n wedergeborene is net so vervreemdend as die wetenskaplike, rasionele aanslag. Natuurlik is die Ou-Testament van 'n ander tyd en geskryf in 'n ander sleutel met wette en dogmas wat belaglik lyk wanneer 'n mens dit vandag letterlik probeer vertolk.

Vir my is geloof en wetenskap verskillende kante van dieselfde munt. Die wetenskap ontdek, dryf voort; geloof staan in verwondering en deemoed. 

Die eerste gedigte op aarde was gebede, voer Ottone M. Riccio aan in The intimate art of writing poetry (1978). En indien jy nie die Bybel ken nie, kan jy nie Van Wyk Louw, Opperman, Breytenbach of Antjie Krog (om enkele name in Afrikaans te noem) begryp nie. Nog minder Elisabeth Eybers se stryd met geloof snap. Gaan kyk na Pieter Smit se Visum vir die vreemde (1977). Is NASA se boodskappe na Mars nie 'n tersaaklike voorbeeld van wáár wetenskap en geloof mekaar ontmoet nie?

Leonardo da Vinci se Vitruvian man, en Chuck Berry. Die geluid van 'n baba, en moreskodes, o.a. beweeg in die verre ruimte (Who Are We? The Golden Record 2.0 | The Edge of Yesterday. Besoek 8 Desember 2020).

Ek het al die munte van die maanlanding by die plaaslike garage versamel en in 'n boekie wat voorsien is, gehou. En oor Buzz Aldrin gedig jare later.

III

In my lewe had ek die voorreg om Machu Picchu driekeer te besoek (rondom al die mites van Erich von Däniken oor die bestaan van buitenissige wesens) en die piramides in Egipte gesien. Verskeie katedrale, tempels en ruïnes het ek eweneens meegemaak.

In my biblioteek staan die werk van groot teoloë soos J. Wentzel van Huyssteen en die spekulatiewe tekste van Colin Wilson wat heet The unexplained. Daar staan oerwyshede in die tarot opgeteken nes in die Kabbala waaroor die groot Amerikaanse kritikus Harold Bloom insigryk skryf.

Drie Bybels besit ek: die Afrikaanse Bybelvertaling van 1953, die Tibettaanse boek van lewe en dood en Tristia.

Tussen geloof en sekerheid navigeer ek tans gedigte in 'n bundel wat Sanctum heet. 

Nou reis ons net in herinnering en verbeelding:

Apotropaïes

Vir Etienne Leroux

By watter kerk,

by watter tempel of katedraal

kon ek weer my geloof vind?

In watter kerk,

langs watter tempel of katedraal

my oopgemaak vir pleroma?

In Tokio by 'n wierookbakkie

roep ek na die kenners

van Gnostiek

soos jy en Harold Bloom

en by die Andes

ver en uitgestrek

wonder ek 

oor jou derdeoog

en jou verskansing

agter 'n donker bril.

Met volmaan

spuit die fonteine uit

in die Chileense woestyn 

genade 

waar die bythos

my dualistiese-twyfelende aard

óphef.

IV

Hierdie debat sal altyd voortwoed. Om gelowig te wees, is 'n genade. Om ateïsties of agnosties te dink, is jou goeie reg. Te veel kerktoe-gaan as kind het Dawkins benadeel, het hy telkemale bely.

Maar om geloof wetenskaplik te probeer "bewys", is onmoontlik. Geloof is meer as die kerk of uitgediende reëls of voorskrifte, opgeskryf in die Ou-Testament.

Bythos, god van die see-dieptes, beteken dan diepte in die Gnostiek. Terry Eagleton verwys na Dawkins se "mispunching" in hul debat. Eagleton het sokker heel vermaaklik tipeer as die new opium of the people.

'n Teoretikus wat hierdie leser met groot plesier lees en een wat o.a. die postmodernisme al skerp gekritiseer het. Waarmee ek nie saamgestem het nie. 

In 2008 het in 'n lesing aan Yale Universiteit het hy skerpsinnig opgemerk:

"All I can claim in this respect, alas, is that I think I may know just about enough theology to be able to spot when someone like Richard Dawkins or Christopher Hitchens – a couplet I shall henceforth reduce for convenience to the solitary signifier Ditchkins – is talking out of the back of his neck."

Reason, Faith, and Revolution: Reflections on the God Debate verskyn in 2009.

© Joan Hambidge

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Rapport.)